Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 30]

Nederlands van Nu
Jaargang 56 - juli 2008

Lage landen, mooie namen
Overal bos
Riemer Reinsma

In de rubriek Lage Landen, Mooie Namen besteedt Riemer Reinsma aandacht aan de herkomst van geografische namen in Nederland en Vlaanderen. Namen van steden en dorpen, rivieren en beken, heuvels, landstreken, wegen en straten, en zo meer. In deze aflevering: bosnamen.

Tegenwoordig is Nederland maar magertjes bebost: acht procent. En Vlaanderen doet het met zijn elf procent niet veel beter. Toch hoef je maar een blik op de landkaart te werpen om te zien dat dat vroeger radicaal anders was: het wemelt van de plaatsen waarin woorden als bos, woud (wold) en hout zitten. En dat klopt. De in bossen gespecialiseerde historicus Buis (Historia forestis - Nederlandse bosgeschiedenis, 1985) schat dat het noorden van Nederland in de Frankische tijd voor tachtig procent met bos bedekt was.

Maar hoe zagen die bossen eruit? Daarover hebben de meningen op sommige punten wel eens verschild. Volgens de geoloog C.H. Edelman (Over de plaatsnamen met het bestanddeel woud en hun betrekking tot de bodemgesteldheid, 1955) waren de rivieren in het lage westen van Nederland in de vroege middeleeuwen omzoomd met vloedbossen: heuse oerwouden met woudreuzen. Galerijwouden, zoals langs de Amazone, maar dan met andere boomsoorten. Maar Gerald van Berkel en Kees Samplonius melden in hun boek Nederlandse plaatsnamen (2006) onder het lemma Akkerwoude dat zulke bossen uit lage bomen, zoals elzen, bestonden, en wilgenstruiken.

Bossen waren er ook in streken waar zich nu alleen nog weilanden of akkers uitstrekken. Zo is het Noord-Hollandse Scharwoude genoemd naar een woud bij een scaer, een Middelnederlands woord voor een steile oever. Zuidwolde (Groningen) lag bij of in een zuidelijk bos, niet ver van Noordwolde. 's-Hertogenbosch is genoemd naar een bos dat toebehoorde aan de hertogen van Brabant; de stad ontstond bij een hertogelijk jachthuis. En Berkhout (Noord-Holland), nu in een eindeloos lijkend polderlandschap, is genoemd naar een berkenbos. Een bosnaam lo zit in Vriescheloo (Groningen). Wat vriesche betekent is niet bekend.

Bos, woud, lo en hout waren geen synoniemen, in elk geval niet allemaal. Ze dateren ook niet allemaal uit dezelfde tijd, en zijn niet allemaal in dezelfde streken gangbaar geweest. Wat ze wel met elkaar gemeen hebben, is dat de oorspronkelijke vorm en betekenis allerminst zeker zijn. Vermoedens zijn er wel. Bos betekende oorspronkelijk waarschijnlijk ‘bundel’ en vandaar ‘struik’ en ‘woud’. Hout komt misschien van een Indo-Europese wortel die ‘steken, hakken’ betekent. Over woud circuleren er drie uiteenlopende theorieën, die erop neerkomen dat het in een grijs verleden ofwel ‘haar’ betekende, ofwel ‘dal’, ofwel ‘wild’ (dan zouden wild en woud verwante woorden zijn). Het woord lo gaf waarschijnlijk aan dat er zich in het desbetreffende bos menselijke activiteiten afspeelden: men kapte er bijvoorbeeld hout of liet er varkens rondscharrelen.

Is er enig systeem te ontwaren in die ogenschijnlijke namenchaos? Toch wel. Namen met woud (of wold) slaan op moerasbos in laag gelegen gebied, vooral langs rivieren. Volgens Van Berkel en Samplonius (lemma Woud) gaat het daarbij om een ondergrond van veen of klei, begroeid met wilgenstruiken en andere lage bomen. Ook de Friese Wouden, in het oosten van Friesland, danken hun naam aan de moerasbossen die langs de laag gelegen riviertjes lagen. Op het hoogveen tussen de riviertjes groeide bijna alleen heide.

Een moerasbos was naar alle waarschijnlijkheid in oorsprong ook het Zoniënwoud. Het woud is genoemd naar de rivier de Zenne, die in de vroege middeleeuwen de westelijke begrenzing was, zo meldt de Algemene Geschiedenis der Nederlanden. In 1159 heette die Saina; de naam komt uit het Keltisch en betekent ‘waterloop’. De naam Zoniënwoud zal dus aanvankelijk alleen betrekking heb-

[p. 31]

ben gehad op het bos langs de Zenne. Dat is temeer waarschijnlijk, als we bedenken dat de vroege ontginningen van het woud vanuit de randen zijn begonnen, en dan weer vooral langs de rivieren en beken. In de dertiende eeuw heette het bos overigens nog kortweg Zonia. In de veertiende eeuw dook de toevoeging woud op: de dichter Jan van Boendale, die in Tervuren woonde, aan de andere kant van het Zoniënwoud, had het in 1339 over het wout van Sonijen. Toen er echter grote stukken van het bos aan de westkant weggekapt waren, moet het verband met de Zenne op de achtergrond zijn geraakt, en de omwonenden - middeleeuwers - associeerden Zoniën met sonie, toen een gewoon woord voor varkensstal. Dat was niet zo gek: het was heel gebruikelijk om je varkens in de bossen te laten rondlopen om naar voedsel te zoeken.

Plaatsen genoemd naar ‘wouden’ langs rivieren

Plaats	Rivier	Toelichting
Abcoude	Gein	‘woud van ene Abbeke’
Berkenwoude	Loet
Hazerswoude	Rijn	‘woud van Hadewart’
Rijnsaterwoude	Rijn, Aar	De plaats heette in de eerste helft van de elfde eeuw Rinsaterwalt (woud van de satere - d.w.z. ingezetenen - aan de Rijn).
Schellingwoude	Amstel	De Zuiderzee bestond nog niet, het IJ stond nog onder westelijke invloed, inclusief die van de Amstel. De betekenis van schelling is niet zeker.
Zoeterwoude	Zoete	‘woud aan de Zoete’. Deze voormalige rivier was waarschijnlijk zo genoemd omdat andere rivieren in de omgeving brak of zout water bevatten.

In de loop van de tijd vervaagde overigens niet alleen het verband met de naam Zenne, ook de associatie met een moerassige ondergrond verdween. En zo kon in de zeventiende eeuw naast de naam Zoniënwoud ook Zoniënbosch in zwang komen. Bos was de algemene aanduiding geworden voor een aanzienlijk stuk grond waarop een dichte bomenvegetatie groeide. Momenteel zijn beide namen even gangbaar.

Een lo of een hout, zo vermoedt men, groeide daarentegen op hoge zandgrond. Namen met hout zijn te vinden in de duinstreek (Noordwijkerhout) en op zandgronden in het binnenland (Oosterhout, Torhout, Turnhout), en dat geldt ook voor namen met lo (Eeklo, Heiloo, Hengelo, Tongerlo). Toch zijn er een paar hardnekkige uitzonderingen op de zandgrondregel, zoals Berkhout, bij Hoorn. Op de bodemkaarten van dat stukje West-Friesland is geen korrel zand te bespeuren - uitsluitend klei.

Inmiddels is het verschil tussen woud (op klei en veen) en hout (op zand) geheel verdampt. Aan een woud verbinden we tegenwoordig alleen nog de notie dat het gróót is. De begripsvervaging is overigens niet iets van de laatste tijd, maar dateert al minstens van de negentiende eeuw, zoals blijkt uit de naam van het Spanderswoud bij Hilversum. Dat is namelijk geen moerasbos. Het werd in de negentiende eeuw aangelegd op een plaats waar voorheen kale heidevelden hadden gelegen, op zandgrond, zo meldt www.natuurwegwijzer.nl.

Ook de specifieke betekenis van hout is vervaagd. In de tweede helft van de twintigste eeuw werd her en der in Nederland een hout - een recreatiebos - aangelegd. En dat gebeurde lang niet altijd op zandgrond. Zo ligt in de buurt van Delft, in een oud veengebied, de Delftse Hout.