Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 13]

De toekomst van ons verleden
Nederlandstalig erfgoed als maatschappelijke taak voor wetenschap en onderwijs
Els Ruijsendaal

De zorg voor cultureel erfgoed staat al jaren in de belangstelling. Toch is het bijzonder dat in wetenschappelijke kring via het literaire erfgoed een thema kwam binnensluipen dat maar moeilijk openlijk wordt binnengelaten: hoe gaat het met de overdracht van ons vak, wordt er genoeg doorgegeven in historische zin?

Deze vraag komt bepaald niet te vroeg. Er is een steeds grotere schat aan oudere Nederlandstalige teksten beschikbaar, maar helaas zijn er steeds minder mensen die deze teksten kunnen lezen. Is dat erg? Wat missen studenten als ze alleen kennisnemen van hertaalde teksten?

Op 21 mei 2008 hield de Commissie voor taal- en letterkunde van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde een themamiddag over het talige culturele erfgoed. Zo'n 55 mensen uit het vak kwamen naar de UB in Leiden. Het onderwerp leeft, zoveel mag duidelijk zijn.

De voorzitter van de Commissie, André Bouwman, stipte bij zijn welkomstwoord vast aan hoe weinig tijd in het (Nederlandse) hoger onderwijs wordt besteed aan filologie, historische taalkunde of letterkunde. Willem Frijhoff (Vrije Universiteit Amsterdam, tegenwoordig Vrije Universiteit University geheten ...) hield vervolgens een voordracht vanuit de indringende vraag: ‘Overleeft olla vogala's taal de klimaatwisseling in de cultuur van de Lage Landen?’ Hij stelde maar meteen: ‘Wie de taal van het verleden niet verstaat, wordt van het verleden afgesneden.’ Literatuur in aangepaste taal of hertaling mist iets wezenlijks. Pas als de wetenschapper naar de oertekst teruggaat, heeft hij echt verbinding met het verleden. Die oertekst maakt deel uit van ons culturele erfgoed, een term die staat voor het behoud en de valorisatie van ons cultuurverleden, dat ons collectieve geheugen vormt.

Werd eerder het begrip cultuurerfgoed binnen vaste grenzen bezien, thans staat volgens Frijhoff het proces centraal: vormen en produceren, daarin wordt nu het eigene van nu en toen door de cultuurdeelnemer herkend. Dit veranderende inzicht maakt ons tevens duidelijk dat cultureel erfgoed geen neutrale term meer is, als de keuzen gaan volgens de waardenschaal van de kiezende tijd. ‘Cultureel erfgoed’ is met andere woorden een interpreterende term geworden, zoals ook valt te merken in de canondiscussie. Een dynamische opvatting van de term cultureel erfgoed is naast de statische opvatting ook heel wel mogelijk, zo valt uit Frijhoffs woorden op te maken. Met zorg omgaan met het erfgoed op grond van de reële status ervan is echter wel wat anders dan het eigene op de sokkel zetten. Met dat laatste dien je je erfgoed niet zo goed als je zou denken, stelt Frijhoff. Blijft de vraag of erfgoed telkens naar de moderne hand gezet moet worden. Is de beoordeling ervan (de interpretatie) in se belangrijker dan het overdragen en meenemen zoals het is? Een moeilijke, maar uiterst interessante vraag, die een bredere behandeling verdient.

Johan Oosterman (Radboud Universiteit Nijmegen) keerde vervolgens terug naar de discussie over hertaling en de plaats van het oudere Nederlands in het curriculum. De oude literaire teksten zijn grotendeels uitgegeven en ook gedigitaliseerd, vanuit de gedachte: als we alles hertalen, kunnen we weer even vooruit. Onderwijl verdwijnt de middeleeuwse letterkunde uit de verschillende taalopleidingen, zo waarschuwde hij. Ver- en hertalingen dwingen tot keuzen en die moeten elk tijdperk opnieuw gemaakt worden, want de oorspronkelijke tekst biedt de grootste nabijheid van het verleden die je kunt bereiken.

Behoud de kennis van het oudere Nederlands

Marijke van der Wal (Universiteit Leiden) sprak onder het motto ‘Taalkennis is 't Fondament’ over de toegankelijkheid van het talige erfgoed en de taak van de wetenschap daarin, een beschouwing die ondubbelzinnig leidt tot het besef dat de wetenschappers uiteindelijk toch zelf de oorspronkelijke teksten moeten kunnen lezen, willen zij hun taak serieus nemen: het erfgoed toegankelijk maken en houden, en anderen daarover adviseren. Hertalen is goed om een groter publiek te bereiken, maar de kennis om de oude tekst om te zetten in Nieuw-Nederlands dreigt te verdwijnen. De oudere taalkunde heeft in de opleidingen traditioneel gediend als instrument om oudere teksten te leren interpreteren. Voor grondige kennis van de oudere taalfasen en de bijbehorende literaire producten is het niet voldoende. De leerboeken op dat vlak zijn wel verbeterd, maar voldoen nu niet meer. Van der Wal en Mooijaart brengen daarom een nieuw leerboek op de markt, dat in deze lacune in de leermiddelen moet voorzien.

De historicus Roelof van Gelder



deed verslag van zijn werkzaamheden ten behoeve van de inventarisatie van de brieven van Nederlandse koopvaarders die bewaard bleken te zijn gebleven in het nationale archief in Londen, thans bekend onder de naam Sailing Letters. Hij ploegde zo'n 38.000 brieven door van Nederlandse scheepslieden aan en van hun familie, geschreven in de

[p. 14]

periode 1650-1815, brieven die dus nooit hun bestemming hebben bereikt. De Engelsen kaapten tijdens de Engelse oorlogen veel Nederlandse schepen en bewaarden de inhoud van scheepskisten met het oog op mogelijk interessante informatie. Zo kwamen de brieven in het Engelse archief terecht. Door het aantal en de omvang krijgen wij een uniek inzicht in de leefwereld van de 17de- en 18de-eeuwse burgers. Van Gelder heeft een paar duizend brieven doorgelezen en vertelde over de inhoud en de taal. Hij selecteerde de persoonlijkste brieven en hertaalde ze in hedendaags Nederlands, uitgebracht als Zeepost.¹ Een werkelijk ontroerende en rechtstreekse getuigenis van het wel en wee van onze voorouders. Een mooi staaltje uit de praktijk van historisch tekstonderzoek.

Teksten uit het verleden, vulde Marita Mathijsen (Universiteit van Amsterdam) hem aan in een mooi uitgewerkte metafoor,² zijn net kinderen: je moet ze opvoeden en bij de les houden. Teksten gaan achteruit als zij ouder zijn. Dan behoeven zij verzorging en komen zij terecht in een luxe bejaardenhuis (het Huygensinstituut) of in een eenvoudiger ingericht gemeentelijk bejaardenhuis (DBNL). Mathijsen wil er vooral mee benadrukken dat oudere teksten verzorging behoeven en dat alleen fysiek beschikbaar stellen niet voldoende is. Voor de ‘geestelijke’ beschikbaarstelling is dan wel gedegen kennis nodig. En de echo daarvan klonk door in de discussie die volgde.

Het mag duidelijk zijn: in de vakwereld maakt men zich grote zorgen over het behoud van de historische kennis van het Nederlands en daarmee van de rechtstreekse toegang tot de teksten die daarvan het fundament zijn.

1 Zeepost. Nooit bezorgde brieven uit de 17e en 18e eeuw. (Uitg. Atlas, € 19,00).

2 De tekst verscheen de volgende dag ook in NRCHandelsblad (24 mei 2008), onder de titel ‘Literatuur naar het dementenhuis’.