Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

Van een eerste keer tot de laatste keer
Alex Wethlij

Mijn artikel Een eerste keer is niet altijd de eerste keer (NvN, 2007, nr. 5, pp 40-41) eindigde met een soort aankondiging: ‘Misschien kan Google ons overigens nog meer leren over de frequentieverhouding tussen een eerste en de eerste, maar dat is voor een/de volgende keer.’ Op instigatie van mijn collega-redacteur Siegfried Theissen, die ik daar bij dezen hartelijk voor bedank, heb ik intussen het een en ander bij elkaar gegoogeld om met cijfermateriaal de getalsverhouding tussen het type een eerste keer en het type de eerste keer enigermate te belichten. In concreto ben ik, aan de hand van de criteria geavanceerd zoeken, exacte woordcombinatie en taal: Nederlands nagegaan hoe vaak een bepaalde woordcombinatie voorkomt in de domeinen .nl en .be. Zoals Theissen al opmerkte (zie bv. ook NvN, 2007, nr. 5, pp. 42-43) mag ik ervan uitgaan dat.nl in principe slaat op websites uit Nederland en.be specifiek op webpagina's uit Vlaanderen. Uitgebreide steekproeven bevestigen die premisse. Maar de getallen voor de opgezochte woordcombinaties kunnen periodiek variëren, soms sterk, soms minder sterk. Ik werk daarom met minstens tien peildata, elimineer - zeer beperkt - buitensporige afwijkingen en zoek een gemiddeld aantal en een gemiddeld percentage binnen de categorieën .nl en .be.

Aansluitend bij het slot van mijn vorige artikel ben ik begonnen met een eerste versus de eerste en het eerste. Dat levert het volgende overzicht op:

een eerste	NL	1.652.143 = 39,86%
	BE	974.359 = 37,89%
de eerste	NL	1.312.000 = 31,66%
	BE	988.143 = 38,42%
het eerste	NL	1.180.385 = 28,48%
	BE	609.231 = 23,69%

Dit beeld oogt nogal positief voor een eerste, wekt de indruk dat die combinatie in Nederlandse sites iets sterker staat dan in Vlaamse, maar is in feite onscherp. Niet alleen gaat het mij allereerst om de constructie een / de eerste + substantief en wordt die combinatie nu helaas gemengd met de constructie een / de eerste zonder substantief, maar bovendien zitten bij de eerste eveneens allerlei meervouden en bevat het geheel ook diverse vaste combinaties als de Eerste Kamer en op het eerste gezicht. Mijn aanpak moet dus gerichter. Theissen stelde voor als uitgangspunt naast elkaar te zetten een eerste is en de eerste is, met een schiftende werkwoordsvorm. Resultaat:

[p. 40]

een eerste is	NL	18.800 = 8,35%
	BE	10.723 = 21,97%
de eerste is	NL	2.683.000 = 91,65%
	BE	38.085 = 78,03%

Nu zie ik een tendens die zich zal doorzetten: de constructie een eerste + ander woord is in de minderheid t.o.v. de eerste + ander woord en de ondergeschiktheid van die positie is sterker gemarkeerd in NL- dan in BE-websites. De tijd is nu rijp voor een blik op de titel van mijn vorige artikel:

een eerste keer	NL	43.227 = 4,30%
	BE	56.493 = 15,33%
de eerste keer	NL	963.000 = 95,70%
	BE	311.933 = 84,67%

Duidelijk wordt gesuggereerd dat de eerste keer toch wel iets bijzonders is, in Nederland volgens Google nog meer dan in Vlaanderen. Dat geeft mij de moed ook eens te kijken naar andere de-woorden die ter sprake zijn gekomen in mijn artikel:

een eerste zege	NL	23 = 0,25%
	BE	60 = 0,83%
de eerste zege	NL	9.278 = 99,75%
	BE	7.198 = 99,17%
een eerste medaille	NL	7 = 0,69%
	BE	13 = 25,49%
de eerste medaille	NL	1.008 = 99,31%
	BE	38 = 74,51%
een eerste voorwaarde	NL	2.486 = 18,69%
	BE	2.753 = 57,08%
de eerste voorwaarde	NL	10.812 = 81,31%
	BE	2.070 = 42,92%
een eerste woning	NL	94 = 3,39%
	BE	1.160 = 45,18%
de eerste woning	NL	2.680 = 96,61%
	BE	1.460 = 54,82%
een eerste vraag	NL	2.048 = 2,26%
	BE	2.183 = 7,28%
de eerste vraag	NL	88.536 = 97,74%
	BE	27.791 = 92,72%
een eerste afdeling	NL	4 = 0,16%
	BE	30 = 1,00%
de eerste afdeling	NL	2.516 = 99,84%
	BE	2.979 = 99,00%
een eerste methode	NL	30 = 0,12%
	BE	1.024 = 33,18%
de eerste methode	NL	26.020 = 99,88%
	BE	2.062 = 66,82%

Het eerste kind van Ann Reymen mag de rij openen van relevante het-woorden uit het artikel:

een eerste kind	NL	642 = 1,70%
	BE	2.505 = 21,30%
het eerste kind	NL	37.023 = 98,30%
	BE	9.235 = 78,70%
een eerste resultaat	NL	3.190 = 16,90%
	BE	4.043 = 42,38%
het eerste resultaat	NL	15.690 = 83,10%
	BE	5.497 = 57,62%
een eerste punt	NL	4.842 = 10,85%
	BE	4.005 = 29,63%
het eerste punt	NL	39.792 = 89,15%
	BE	9.513 = 70,37%
een eerste deel	NL	7.592 = 1,53%
	BE	30.027 = 16,53%
het eerste deel	NL	487.200 = 98,47%
	BE	151.580 = 83,47%
een eerste slachtoffer	NL	57 = 0,37%
	BE	36 = 0,97%
het eerste slachtoffer	NL	15.170 = 99,63%
	BE	3.664 = 99,03%
een eerste ongeluk	NL	2 = 0,18%
	BE	1 = 11,11%
het eerste ongeluk	NL	1.115 = 99,82%
	BE	8 = 88,89%
een eerste glas	NL	29 = 1,44%
	BE	17 = 3,93%
het eerste glas	NL	1.928 = 98,56%
	BE	416 = 96,07%
een eerste probleem	NL	1.968 = 11,67%
	BE	2.223 = 40,09%
het eerste probleem	NL	14.890 = 88,33%
	BE	3.322 = 59,91%

Uiteraard is Google geen wetenschappelijk instrument om de frequentie van bepaalde woorden en, in mijn geval, woordcombinaties te meten, maar eerder een hulpmiddel om een enquête daarnaar te houden. Deze Google-enquête nu laat een drietal, met voorzichtigheid te hanteren conclusies toe:

1	Het type met bepaald lidwoord is frequenter dan het type met onbepaald lidwoord.

[p. 41]

2	Sommige combinaties met een scoren beter dan andere, m.a.w. bepaalde combinaties met een worden blijkbaar meer als eenheid gevoeld dan andere. De verschillen zijn nogal eens verrassend, evenals de cijfers zelf, die meermaals opmerkelijk laag zijn, vooral, maar niet uitsluitend, voor de constructie met een.
3	In Vlaamse sites is het type een eerste keer (resp. een eerste kind) normaliter frequenter dan in Nederlandse, al varieert het verschil van combinatie tot combinatie en is de oogst, zoals zo-even al opgemerkt, niet altijd even rijk.

Hoewel noch in Vlaanderen noch in Nederland lichtzinnig wordt omgesprongen met de eerste keer, ziet het er dus naar uit dat Vlaanderen zich in het algemeen iets minder strak opstelt als er gekozen moet worden, althans volgens mijn Google-enquête.

Intussen ben ik niet vergeten dat ik in mijn artikel ook even ben ingegaan op vergelijkbare constructies met andere woorden die een rangorde aangeven, zoals tweede, derde, vierde ... laatste. Om praktische redenen wil ik mij qua toelichtend cijfermateriaal beperken tot een / de tweede is, als model voor de overige rangtelwoorden, en - hoe kan het anders - een / de laatste keer c.s.

Voor een / de tweede is vind ik bij Google het volgende:

een tweede is	NL	9.564 = 11,13 %
	BE	7.728 = 32,83 %
de tweede is	NL	76.333 = 88,87 %
	BE	15.800 = 67,17 %

Deze getallen verschillen qua indicatie niet van die voor een / de eerste is, zodat ik met gerust gemoed kan beginnen aan een / de laatste keer. Ik start echter, zoals ook bij eerste, zeer breed:

een laatste	NL	501.235 = 17,21 %
	BE	202.529 = 13,67 %
de laatste	NL	1.302.294 = 44,71 %
	BE	718.588 = 48,51 %
het laatste	NL	1.109.000 = 38,08 %
	BE	560.200 = 37,82 %

De combine een laatste doet het in haar context dus duidelijk minder dan een eerste, maar nog sterker is dat het geval voor de constructie een laatste is tegenover een eerste is:

een laatste is	NL	9 = 0,01 %
	BE	10 = 0,06 %
de laatste is	NL	100.356 = 99,99 %
	BE	16.262 = 99,94 %

Een zeker herstel beleeft een laatste in een laatste keer en het valt op dat een laatste keer in Vlaanderen iets populairder schijnt te zijn dan een eerste keer, want ik stel vast:

een laatste keer	NL	27.700 = 4,05 %
	BE	26.100 = 20,86 %
de laatste keer	NL	656.091 = 95,95 %
	BE	99.027 = 79,14 %

Met dit enigszins nostalgische beeld wil ik mijn overzicht afsluiten. Er blijven uiteraard nog de nodige gevallen over waarin het type een eerste keer enz. in concurrentie treedt met zijn tegenhanger de eerste keer enz. Loont dat dan de moeite er later een / de allerlaatste keer op in te gaan? Google mag het weten.