Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 11]

Letteren
De weerbarstigheid van het bestaan: over het Afrikaanse proza van 2007
deel 2 (slot)
Luc Renders

In het eerste deel van het overzicht van het Afrikaanse proza 2007 kwamen romans aan bod die de schaduwkant van het leven belichten. Menselijke verhoudingen worden onder de loep genomen waarbij de slotsom allesbehalve opbeurend is. Het leven wordt gereduceerd tot een barre strijd om te overleven. Terwijl de Zuid-Afrikaanse realiteit dus weinig of niet aan bod komt in de ernstige literatuur (zie vorige aflevering), is dat wel het geval in het genre van de thriller.

Nasleep en Die Jakkalssommer

Nasleep, de eersteling van Carel van der Merwe, gaat over de gevolgen van de apartheid. Als agent van de militaire inlichtingendienst was Paul du Toit betrokken bij een aanslag met dodelijke afloop. Voor dit voorval moet hij nu bij de Waarheids- en Verzoeningscommissie om amnestie vragen. Nasleep beschrijft wat er in het verleden is gebeurd via de letterlijke weergave van het getuigenis van Paul. Daarnaast wordt verslag gedaan van de persoonlijke gevolgen voor Paul van zijn getuigenis. In de roman wordt langzaam de sluier over het verleden gelicht. Nasleep is een geslaagd spanningsverhaal, zonder hoogdravende literaire pretenties maar ook niet zonder enige ambitie. De roman brengt de problematiek van het hedendaagse Zuid-Afrika in kaart. Paul wordt tot het symbool van de generatie Afrikaners die gevochten heeft in de zogenaamde grensoorlog, die geïndoctrineerd en gemanipuleerd werd door de oudere generatie en die uiteindelijk afstand heeft genomen van het verleden. Het nieuwe Zuid-Afrika laat aan deze ontwortelde groep geen andere keuze. Ze moet op zoek naar een nieuwe identiteit en andere waarden. Dat loopt uiteraard niet van een leien dakje omdat ook de regenboognatie niet in een handomdraai in een multicultureel paradijs is veranderd.

Dezelfde problematiek is aan de orde in Die jakkalssomer van Dirk Jordaan, ook een debuutroman. Veel meer dan Nasleep is Die jakkalssomer een whodunit. De Villiers Pelser, een politiekapitein, raakt betrokken bij een moordzaak in de Oost-Kaap, die dateert uit de overgangsperiode naar een meerderheidsregering. Het spoor leidt naar een zwaargewicht in het ANC. Ook in deze roman gaat het om het afzweren van het verleden. Andere keuzes moeten door de Afrikaner worden gemaakt. Dit spanningsverhaal situeert het verhaalgebeuren tegen de achtergrond van het huidige transformatieproces. Het is vlot geschreven, spannend en actueel.

Van Heerdens Asbesmiddag

De jongste roman van Etienne van Heerden, Asbesmiddag, handelt niet en toch ook wel over de Zuid-Afrikaanse realiteit. Het is een schrijversroman met Sebastiaan Graaff, een romanschrijver, in de hoofdrol. Hij woont op Stellenbosch en doceert aan de Universiteit van Kaapstad. Hij heeft onlangs een roman gepubliceerd en zou aan een volgende moeten beginnen. Dat is geen sinecure. De roman beschrijft het doen en laten van Sebastiaan Graaff en vooral zijn inspanningen om een nieuwe inspiratiebron aan te boren. Centraal staat daarbij de kapsalon van Giuseppe Giuliani op Stellenbosch. Daar kan de schrijver tot rust komen, dankzij de hoofdmassages van Sylvia en daar ontmoet hij op de ‘asbesmiddag’ de magnaat, de aanzet tot het verdere verhaalverloop.

Asbesmiddag behandelt de plaats en de taak van de schrijver in de postapartheidssamenleving. Daarbij wordt ingegaan op de functie van de schrijver in de maatschappij,

[p. 12]

de inspiratiebronnen voor zijn werk en de noodzaak om zich al dan niet aan te passen aan de technologische revolutie en de verschuivende maatschappelijke normen. Eenvoudige of eenduidige antwoorden worden er niet verschaft. Sebastiaan Graaff laat zich niet zomaar op sleeptouw nemen door de nieuwste rages. Hij blijkt nog een schrijver van de oude stempel te zijn die een eerder romantische visie op het schrijverschap koestert. De conclusie dat in het literaire werk werkelijkheid en verbeelding hand in hand gaan, is een evidentie op zich. Toch is de ontknoping heel wat dubbelzinniger dan ze op het eerste gezicht lijkt te zijn.

Asbesmiddag zelf is een mengeling van fictie en realiteit. De schrijver Sebastiaan Graaff lijkt nogal wat gemeenschappelijk te hebben met de schrijver Etienne van Heerden, maar toch zijn ze niet identiek. Zo zijn er elementen uit de jeugd van Sebastiaan Graaff die samenvallen met de autobiografie van Etienne van Heerden maar andere helemaal niet. Hetzelfde geldt voor de verwijzingen naar de mastercursus in creatief schrijven die Graaff aan de Universiteit van Kaapstad aanbiedt of naar de nieuwe gecommercialiseerde universiteitscultuur. De roman plaatst de lezer telkens op het verkeerde been. Is de kritiek op de samenleving, de universiteit, de studenten ... alleen de mening van de fictieve Sebastiaan Graaff of wordt ze ook gedeeld door de hoogleraar en de auteur genaamd Etienne van Heerden? Aan wie kunnen de standpunten over de aard van het literaire werk, de Zuid-Afrikaanse maatschappij, de technologische revolutie, globalisering ... toegeschreven worden? Door deze grijze zones wordt voortreffelijk geïllustreerd dat een roman een onontwarbaar kluwen is van werkelijkheid en verbeelding. Dat blijkt ook uit de barokke schrijfstijl van de auteur. De taal wordt opgesmukt tot een literair niveau. De volzin wordt in ere hersteld; de beschrijvingen en karakteriseringen hebben een zwierige elegantie en een treffend beeldend vermogen. Hiermee wordt nadrukkelijk afstand genomen van de turbotaal die in de nieuwe media en door ‘die Ier’ gehanteerd wordt.

Asbesmiddag is een complexe en rijke roman. Het tragische en het komische, het verhevene en het banale, het schone en het lelijke krijgen er hun plaats in. Er is niet alleen aandacht voor de politieke en maatschappelijke ontwikkelingen in het nieuwe Zuid-Afrika, de technologische evolutie en de toenemende commercialisering op alle vlakken van de maatschappij maar ook voor de krachten die het individu maken tot wat hij is: zijn jeugd, zijn ouders, zijn leefwereld, zijn volk, zijn land, zijn talenten en gebreken. Asbesmiddag is uiteindelijk veel meer dan een roman over het schrijverschap. In de problematiek van het schrijverschap, wordt de uitdaging van elk individu weergegeven om op een zinvolle manier te reflecteren over en zich te positioneren in zijn leefwereld.

Lang leve het verhaal

In Zuid-Afrika is het verhaal nog lang geen stille dood gestorven, zoals dat in de Nederlandse literatuur wel het geval lijkt te zijn. De prozaproductie van het afgelopen jaar valt op door het aantal verschenen verhalenbundels.

Sommige van de twaalf verhalen uit de bundel Polaroid van Tom Dreyer spelen zich in zijn natuurlijke biotoop af: het noorden van de Kaapprovincie, waar de dorpjes klein zijn en het leven dat de mensen er leiden, even verschrompeld, dor en eentonig als de omgeving waarin ze wonen. Ook in deze verhalenbundel trekt Tom Dreyer de thematische lijn van zijn vorige boeken door: zijn hoofdpersonages zijn kleine mensen die zich niet bij hun lot willen neerleggen, die dromen van een ander en beter leven, maar die zich steeds tegen de realiteit te pletter lopen. Het motto genomen uit het verhaal ‘Polaroid’ geeft dat overduidelijk aan: ‘Maar dalk moet ons vergeet van die sterre. Dalk is dit hier onder op aarde maar net ons’ [dalk: misschien]. Geluk en liefde vinden is onmogelijk. De mens geeft zich echter niet zomaar gewonnen, wat aan zijn streven niet alleen een pathetisch maar ook een heldhaftig karakter geeft. De personages en situaties worden dikwijls uitvergroot tot in het absurde. De verhalen krijgen daardoor een surrealistisch aura. Tom Dreyer schrijft geen klein-realistische verhalen, maar fantasierijke verbeeldingsvluchten. De verhalen van Dreyer baden niet in een sfeer van somberheid. Humor is nooit ver weg. Polaroid is een waardevolle toevoeging aan het oeuvre van een interessant maar toch iet of wat eendimensionaal schrijver.

Newelig is de derde verhalenbundel van George Weideman, een schrijver die van vele, zoniet alle literaire markten thuis is. Naast verhalen schrijft hij ook romans, poëzie en drama's. De verhaalwereld van Weideman is bevolkt met gewone mensen. De situaties waarin ze uitgebeeld worden, hebben een bijzonder divers karakter: soms gaat het om plattelandse spookverhalen of om humoristische anekdotes, dan weer om historische vertellingen, of schrijnende verhalen over mishandeling en onderdrukking. Dikwijls roept Weideman een voorbije wereld op, aan de ene kant naïever en onschuldiger dan de huidige maar aan de andere ook rauwer en meedogenlozer. Uit deze verhalen blijkt hoe verbijsterend het leven is. Geluk is de mens niet beschoren. Het leven is een tragedie die af en toe door een komisch voorval opgevrolijkt wordt. Weideman schrijft met deernis over de mens die het slachtoffer is van zijn eigen tekorten of van zijn medemens.

Die wind staan oos van E. Kotze is een bundel Westkustverhalen. Kotze schrijft een vorm van streekliteratuur. Haar verhalen en personages zijn geworteld in het barre landschap en de meedogenloze natuur van de Westkust.

[p. 13]

[p. 14]

Het is een streek waar overleven tot een kunst wordt. De natuur en het klimaat zijn er meedogenloos, de mensen die er wonen primitief en primair. Niet voor niets draagt een verhaal de titel De aardappeleters. In deze woeste omgeving wordt alles tot de essentie herleid. Menselijke verhoudingen zijn er even stug als de natuur. Het leven staat in het teken van primitieve driften, van de drang om te overleven, maar ook van lijdzaamheid en berusting. Het landschap en de harde natuur spelen in deze verhalen de hoofdrol. Het landschap boetseert de mens tot wat hij is. Het is immers een wereld waarin de mens tot zijn ware proporties teruggebracht en van alle illusies gestroopt wordt. Tezelfder tijd geeft Kotze aan dat dit type bestaan, deze leefwereld aan het verdwijnen is. Vandaar de nostalgische sfeer die over een aantal van de verhalen hangt. E. Kotze is een verhaalschrijfster pur sang.

Kouefront is de tweede verhalenbundel van Emile Joubert. De bundel bevat tien verhalen die telkens een andere invalshoek hebben. Ze spelen zich af in Zuid-Afrika, Frankrijk en de Verenigde Staten. Ze bestrijken de periode van het einde van de 17de eeuw tot het heden. De meeste verhalen beginnen realistisch genoeg, maar kennen dikwijls een magisch-realistisch of surrealistisch verloop of einde. Sommige verhalen verlopen echter uiterst voorspelbaar. Het beste verhaal is het titelverhaal waarin de auteur er voortreffelijk in slaagt om realiteit te laten overgaan in symboliek waardoor het verhaal uitgroeit tot een navrante bespiegeling over de plaats van de blanke in Zuid-Afrika. Emile Joubert bezondigt zich aan effectbejag ten koste van subtiliteit en complexiteit.

'n Vreemdeling op deurtog van Hennie Aucamp is een bonte verzameling verhalen, mijmeringen, essays en anekdotes waarvan sommige reeds eerder verschenen zijn. Deze bundel is een ongeïnspireerd allegaartje. De verhalen, anekdotes en persoonlijke herinneringen hebben erg weinig om het lijf. De schrijver koketteert met zijn kennis, zijn wijsheid, zijn vrienden en met zijn seksuele geaardheid. Hij plaatst zichzelf op een voetstuk - hij schroomt er niet voor om zichzelf aan te halen - en wordt daardoor tot een poseur. Het omhulsel moet voor het gebrek aan inhoud vergoeden.

De oogst van 2007

De Afrikaanse literatuur heeft in 2007 geen grote verrassingen opgeleverd. Toch zijn er nogal wat interessante romans en verhalenbundels verschenen. Een aantal gevestigde auteurs bevestigt de naam met sterk werk. Opvallend is het grote aantal publicaties van debutanten. Voor enkelen van hen lijkt een mooie literaire carrière in het verschiet te liggen.