Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 7]

Geschiedenis
deel 1 De Belgische revolutie en het orangisme in België
Etienne Rooms

Op 25 augustus braken in Brussel de eerste ongeregeldheden uit tijdens de opvoering van de opera La Muette de Portici in de Muntschouwburg. Aan deze rellen werd deelgenomen door een aantal ongure elementen, die vooral van de gelegenheid gebruikmaakten om woningen te plunderen. Aangezien de regering niet krachtig genoeg optrad, vormden een aantal burgers een burgerwacht, die tot doel had plunderingen te voorkomen. Deze Brusselse burgerwacht zou echter eveneens kern worden van een eerste politieke concentratie, toen leden van de burgerwacht de bestuurlijke scheiding tussen Noord en Zuid eisten. Na gevechten in het Brusselse park tussen opstandelingen en het leger van Willem I van 23 tot 27 september 1830 moest het geregelde leger zich terugtrekken naar het Noorden. Op Antwerpen en Maastricht na viel het hele Zuiden in handen van de opstandelingen. In Brussel werd een Voorlopig Bewind opgericht en op 3 november 1830, enkele dagen na het bombardement van Antwerpen vanuit de nog door de Hollanders bezette citadel, vond de verkiezing plaats van een Nationaal Congres. Op 18 november 1830 riep dit Nationaal Congres de onafhankelijkheid van België uit.

Onder de 200 leden van het Nationaal Congres waren er twee minderheidsgroepen: de pro-Franse reünionisten, die ijverden voor een aansluiting bij Frankrijk, en de orangisten, die trouw wensten te blijven aan het Huis van Oranje. Engelse druk op de Franse monarchie, de verkiezing van Leopold van Saksen-Coburg-Gotha tot koning der Belgen en diens eedaflegging op 21 juli 1831 maakten snel een einde aan de pro-Franse partij. Dat was echter niet het geval met de orangisten, waarvan de rangen in bepaalde gevallen zelfs nog versterkt werden door een aantal pro-Franse reünionisten. Dit was vooral het geval in Luik. Beide groepen hadden immers één punt gemeen, namelijk de overtuiging dat de jonge staat economisch niet levensvatbaar was en zich diende aan te sluiten in noordelijke of in zuidelijke richting.

De Europese mogendheden die deel uitmaakten van de Pentarchie, kwamen einde 1830 in Londen bijeen om te beslissen of ze opnieuw militair zouden optreden om een einde te maken aan de zoveelste liberale revolutie. Rusland, Pruisen en Oostenrijk waren voor een militaire interventie, maar konden voorlopig zelf niet optreden aangezien zij te kampen kregen met liberale revoluties in de Duitse Bond, in Italië en in Polen, waar zij belangrijke gebieden hadden. Anderzijds stelden deze drie continentale mogendheden hun interventie afhankelijk van een ‘gemeenschappelijk ingrijpen’ door de vijf leden van de Pentarchie. Frankrijk was voor de Belgische Omwenteling, maar hield zich stil om de andere mogendheden te

Koning Leopold I (Archief KML Brussel)

doen vergeten dat ook in Frankrijk een liberale staatsgreep plaatsgevonden had en Louis-Philippe van Orléans de troon bestegen had als constitutioneel monarch. Frankrijk vond het in ieder geval positief dat het Koninkrijk der Nederlanden, dat als machtige bufferstaat ten noorden van Frankrijk geïnstalleerd was door de Conferentie van Wenen, opgedeeld werd in twee of zelfs drie kleine staatjes. Sommigen in Parijs droomden al opnieuw hardop van een mogelijke annexatie van België door Frankrijk. De houding van Groot-Brittannië zou dus van doorslaggevend belang zijn voor het al dan niet militair neerslaan van de Belgische Revolutie.

Groot-Brittannië nam het initiatief om in Londen een conferentie van de Europese grote mogendheden samen te roepen. Deze conferentie, die van start ging op 4 november 1830, zou beraadslagen over het lot van het Koninkrijk der Nederlanden. Drie elementen hebben ertoe geleid

[p. 8]

Koning Willem I - ruiterstandbeeld Prins Willemplein Den Haag

dat Londen het onafhankelijke België heeft aanvaard en afzag van een militaire interventie. Allereerst hadden er even voordien in Groot-Brittannië verkiezingen plaatsgevonden en de Whigs of de liberalen waren als overwinnaars uit de strijd gekomen en hadden een liberale regering gevormd. Een belangrijke rol zou in de liberale regering Grey gespeeld worden door Lord Palmerston. Als Foreign Secretary zou Palmerston ruim elf jaar (1830-1841) het Britse buitenlandse beleid bepalen. De Whigs stonden vanzelfsprekend veel minder afwijzend tegenover liberale revoluties. Hadden de Torries de verkiezingen gewonnen en was de hertog van Wellington opnieuw eerste minister geworden, dan had het onafhankelijke België mogelijk een bijzonder kortstondig bestaan gehad. Verder stonden heel wat Britse industriëlen en handelaars niet negatief tegenover het beëindigen van het Koninkrijk der Nederlanden, dat zich op economisch vlak ontpopt had tot een geduchte concurrent van de Britse handel en industrie. Het grootste deel van deze Britse industriëlen en handelaars behoorde tot de Whig-stroming, zodat politieke overtuiging en economisch profijt elkaar aanvulden en leidden tot een positieve houding van de Whigs tegenover de Belgische Revolutie. Ten slotte was er nog het feit dat leiders van het onafhankelijke België de kroon aanboden aan Leopold van Saksen-Coburg-Gotha, weduw-naar van de Britse kroonprinses Charlotte, die voor de Britse publieke opinie aanvaardbaar was. In Londen wilde men immers ten koste van alles beletten dat België opnieuw in Franse handen zou komen, en Leopold werd terecht door de Britse regering beschouwd als de man die dat zou weten te voorkomen.

Tiendaagse Veldtocht

Onder vooral Britse druk erkenden de Europese mogendheden de Belgische onafhankelijkheid in Londen op 20 november 1830. Het idee om een jongere telg van de dynastie van Oranje-Nassau aan het hoofd te stellen van het onafhankelijke België was vier dagen later al achterhaald, toen op 24 november de Belgische Constituerende Vergadering de dynastie Oranje-Nassau in haar geheel vervallen verklaarde van de Belgische troon. Vanwege de gewijzigde situatie werd in januari 1831 in Londen door de Europese grote mogendheden de volgende regeling voor ‘het Belgische probleem’ voorgesteld. Het principe van de scheiding bleef behouden en de Belgische onafhankelijkheid werd erkend onder bepaalde voorwaarden. Allereerst diende België een permanente en gewapende neutraliteit in acht te nemen. Nederland zou de grenzen van 1790 toebedeeld krijgen, alsook het oude hertogdom Luxemburg, dat op persoonlijke titel aan Willem I bleef toebehoren. Bij de verdeling van de rijksschulden nam Nederland 15/31 voor zich en België 16/31. Deze bepalingen werden in Londen verder uitgewerkt tot het zogenoemde Verdrag der XVIII Artikelen, dat een voor België erg gunstig verdelingsplan was, aangezien Luxemburg hierbij aan België toebedeeld werd.

Willem I, die al einde september 1830 om een militaire interventie van de grote mogendheden gevraagd had, weigerde dat verdrag te erkennen, maar realiseerde zich dat hij van de Europese mogendheden geen militaire hulp te verwachten had. Op 2 augustus 1831, kort na de eedaflegging door Leopold I als koning der Belgen (op 21 juli 1831), viel een Hollands leger België binnen. Tijdens deze zogenaamde Tiendaagse Veldtocht (2-12 augustus 1831) hoopte hij geheel België te heroveren en hierbij werd duidelijk gerekend op de steun, of in elk geval de sympathie van de orangisten in België. Het ongeoefende Belgisch leger werd vrij gemakkelijk verslagen bij Hasselt en Leuven, maar Frankrijk reageerde onmiddellijk. Een Frans expeditiekorps onder leiding van maarschalk Gérard trok België binnen en dwong het Hollands leger om België te ontruimen. Voor Groot-Brittannië doemde opnieuw het spookbeeld op van een aanhechting van België door Frankrijk en onder Britse druk ontruimde het Franse leger België. In overleg met de andere Europese grote mogendheden besloot Groot-Brittannië om de militaire weerbaarheid van Nederland niet al te erg aan te tasten en aan Willem I een gunstiger voorstel aan te bieden. Om aan de eisen van Willem I tegemoet te komen, werd een nieuw verdelingsplan, het Verdrag der XXIV

[p. 9]

Artikelen, opgesteld, dat veel gunstiger was voor Nederland. Een deel van Luxemburg, het huidige Groothertogdom Luxemburg, en Nederlands Limburg dienden aan Willem I teruggegeven te worden. Willem I weigerde echter dit voor hem gunstiger Verdrag der XXIV Artikelen te aanvaarden en meteen volgde een scherpe reactie van de Europese mogendheden. Op 5 november 1832 blokkeerde een Frans-Britse vloot de voornaamste Nederlandse havens en andermaal rukte een Frans leger, onder de leiding van maarschalk Gérard, België binnen. Op 23 december 1832 diende het Nederlandse garnizoen in de citadel van Antwerpen onder het bevel van baron Chassé zich aan de Fransen over te geven. Door deze weigering bleef België nog verscheidene jaren, tot in 1839, in het bezit van Duits Luxemburg, Limburg over de Maas en Maastricht. Het duurde immers tot 14 maart 1838 voor Willem I zich akkoord verklaarde met dit Verdrag der XXIV Artikelen. Hierop rees nu van Belgische zijde verzet, aangezien dat betekende dat België de bovengenoemde gebieden definitief aan Nederland diende af te staan. Vooral onder druk van de Britse en de Franse regering, en na enkele wijzigingen van het Belgische aandeel in de gemeenschappelijke openbare schuld, werd het Verdrag der XXIV Artikelen na enkele passionele debatten in het Belgische parlement goedgekeurd. Op 19 april 1839 werden de definitieve verdragsteksten in Londen door de beide rechtstreeks betrokken partijen goedgekeurd.

Wie waren de orangisten en wat wilden ze?

Het orangisme ijverde voor de restauratie in een of andere vorm van het Koninkrijk der Nederlanden. Hierbij kunnen we twee soorten orangisten onderscheiden.

Een eerste kleine groep wenste de volledige restauratie onder Willem I, maar een tweede groep wilde alleen een administratieve scheiding en speelde met het idee om desnoods de kroon aan te bieden aan de jonge prins van Oranje. Vooral deze tweede fractie was belangrijk en genoot een grote sympathie, zelfs bij sommige grondleggers van de onafhankelijkheid. Zo waren in maart 1831 Jolly en Vanderlinden d'Hoogvorst, twee leden van het vroegere Voorlopig Bewind, orangist geworden. Volgens deze groep gematigde orangisten vermeed men, door de kroon aan te bieden aan de jonge prins van Oranje, een mogelijk conflict met de Europese grote mogendheden, verminderde de kans op een militaire reactie vanuit het Noorden en kon men vooral het bijzonder gunstig economisch samenwerkingsverband met het Noorden behouden. Een duidelijke weerslag van deze opvatting vinden we in de eerste versie van de Brabançonne van Jenneval. In een eerste versie lezen wij dat men hoopt ‘...de voire fleurir l'Orange sur l'arbre de la Liberté’. Later wijzigde Jenneval deze passage in de tekst van de Brabançonne in ‘La mitraille a brisé l'Orange sur l'arbre de la Liberté’.

Leopold van Saksen-Coburg-Gotha, weduwnaar van de Britse kroonprinses Charlotte (Archief KML, Brussel)

Zowel de eerste radicale groep orangisten als de tweede meer gematigde groep recruteerde haar aanhangers in drie totaal van elkaar verschillende groepen van de samenleving, om drie totaal verschillende redenen. Er waren dus drie soorten orangisten en dat was een van hun grote zwakheden.

Allereerst waren er diegenen voor wie het Koninkrijk der Nederlanden een economische weldaad was geweest en die dat tot elke prijs wilden bestendigen. Deze orangisten verwierpen de Belgische Omwenteling en de Belgische onafhankelijkheid, die zij als een economische zelfmoord bestempelden. Deze economisch gemotiveerde orangisten behoorden vooral tot de hogere industriële bourgeoisie in de grote centra. Deze groep was, zowel in Vlaanderen als in Wallonië, vrijwel volledig verfranst. Het belangrijkste bolwerk van dit economisch orangisme was Gent, waar de textielproducenten een belangrijke afzetmarkt gevonden hadden in de overzeese gebiedsdelen van het koninkrijk en waar men ervan overtuigd was dat de textielnijverheid ernstig getroffen zou worden door een scheuring van Noord en Zuid. Vervolgens kwam Antwerpen, waar heel wat handelaars en reders vreesden voor de toekomst van de haven en voor een mogelijke sluiting van de Schelde. De Luikse industrie was minder kwetsbaar dan de Gentse, maar ook in Luik was er een niet onbelangrijke orangisti-

[p. 10]

sche aanwezigheid met aan het hoofd John Cockerill. Heel wat Luikse industriëlen vreesden dat het einde van het Koninkrijk der Nederlanden ook het einde zou betekenen van de door Willem I opgerichte ‘Algemene Maatschappij ter Bevordering van de Volksvlijt’. Het Industriefonds van deze ‘Algemene Maatschappij’ leende op bijzonder interessante voorwaarden de nodige financiële middelen die de industriëlen nodig hadden om veelbelovende, maar pas achteraf winstgevende projecten te kunnen opstarten. Deze vrees zou achteraf voorbarig blijken, want het onafhankelijke België zou deze ‘Algemene Maatschappij’ verder blijven koesteren als de ‘Société Générale’, maar dat wisten ze toen vanzelfsprekend nog niet. Een niet onbelangrijk deel van deze Luikse orangisten bestond uit voormalige reünionisten, die hun droom om met Frankrijk verenigd te worden tijdelijk of definitief opgegeven hadden. In Brussel ten slotte stond het orangisme het zwakste.

Een belangrijk propagandamiddel voor deze rijke ‘economische orangisten’ was de pers, en deze orangistische pers was ook in Vlaanderen overwegend Franstalig. Vooral de Gentse orangistische pers, met aan het hoofd de Messager de Gand, nam dadelijk en kordaat stelling tegen de Belgische Omwenteling. Na de verkiezing van Leopold I tot koning blokletterde de Messager de Gand: ‘nous voici décidément colonie anglaise’. Deze orangistische kranten waren niet alleen anti-Belgisch, maar eveneens uitgesproken antiklerikaal. Een groot deel van zowel de opstellers als de lezers behoorde tot de oude groep der liberalen die Willem I kordaat gesteund hadden in diens

Koning Willem I

schoolstrijd tegen de katholieken en in diens pogingen om de invloed van de katholieke kerk in de maatschappij aan banden te leggen. Deze liberalen hadden in 1828 resoluut stelling genomen tegen het Unionisme of de toenadering tussen de meer liberaal gerichte katholieken en de jongere vleugel van de liberalen. Dit Unionisme lag aan de basis van het welslagen van de Belgische Omwenteling en van het stabiliseren van het onafhankelijk geworden België.

Gedurende zijn eerste kinderjaren zou deze jonge staat trouwens bestuurd worden door unionistische regeringen, samengesteld uit katholieken en liberalen. In deze uitgesproken antiklerikale liberale kringen kon Willem I nog geruime tijd op heel wat sympathie blijven rekenen. Zo trok onder meer Pierre-Theodore Verhaegen, achteraf een van de grondleggers van de Vrije Universiteit Brussel, aan het hoofd van een deputatie Brusselse vrijmetselaars naar Den Haag om zijn getrouwheid aan het Huis van Oranje te manifesteren. Een tijdgenoot van Verhaegen, François du Bus, schrijft op 19 februari 1838 aan zijn broer Edmond over Verhaegen: ‘Je suis convaincu à demi que cet homme est demeuré orangiste au fond du coeur’. Heel wat loges, zoals de drie loges in Gent en de loge in Doornik, bleven nog geruime tijd orangistische bolwerken. De Belgische Omwenteling leidde trouwens tot heftige discussies, scheuringen en ontslagen in de meeste loges. Vrijwel alle loges telden voor- en tegenstanders van de omwenteling. Dit was onder meer het geval in Antwerpen, Oostende en Leuven, maar ook in Luik, Verviers, Bergen en Namen.

Een tweede belangrijke groep orangisten werd gevormd door de oude hoge Belgische adel. Families als de Ligne, d'Ursel, d'Oultremont, de Trazegnies en de Lalaing waren orangistisch om legitimistische redenen. Nog lange tijd na diens troonsbestijging beschouwden zij Leopold I als een usurpator en weigerden zij bijvoorbeeld om deel te nemen aan de hofbals. De maatschappelijke invloed van deze groep ‘legitimistische orangisten’ was echter behoorlijk afgenomen en de economische noodzaak om zich blijvend voor het orangisme in te zetten ontbrak bij hen. Zij waren immers niet betrokken bij handel en industrie.

Tot de derde groep orangisten behoorden vooral de Nederlandstalig gebleven intellectuelen in Vlaanderen. Zij wensten het Koninkrijk der Nederlanden te behouden uit een Grootnederlandse gedachte, aangezien zij ervan overtuigd waren dat Vlaanderen heel wat met het Noorden gemeen had. Verder vreesden zij - en niet ten onrechte - dat het onafhankelijke België een overwegend Franstalig België zou zijn, dat in het beste geval het Nederlands zou tolereren. Het boegbeeld van deze ‘intellectuele of Groot-Nederlandse orangisten’ was ontegensprekelijk Jan Frans Willems.