Uitspraak
Van anarchie tot synchroon
De uitspraak van ch in Noord en Zuid
Siegfried Theissen & Karine Leruse
De uitspraak van ch in van oorsprong Franse woorden levert soms problemen op, want er kan interferentie ontstaan tussen de Franse realisatie met [ʃ] (zoals in sjaal) of [k] en de vernederlandste uitspraak met [χ] (zoals in lach).
Nu zegt wel vrijwel iedereen in Noord en Zuid die een verzorgde uitspraak hanteert, archief en monarchie met [χ] (en niet met [ʃ]) en ook chaos en techniek met [χ] (en niet met [k]), maar bij cholesterol hoor je in het Noorden een [χ] en in het Zuiden een [k] en Apache (de indiaan, niet de helikopter) wordt in het Zuiden vaker met [ʃ] gerealiseerd dan in het Noorden.
In dit artikel vergelijken we de mening van twee woordenboeken (Uitspraakwoordenboek van Heemskerk & Zonneveld, 2000 [voortaal HZ] en Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal, 2005, 14de druk [voortaan GVD]) met de resultaten van een enquête die in het academisch jaar 2004-2005 door een studente van de universiteit Luik bij 106 informanten (52 Vlamingen en 54 Nederlanders uit alle Vlaamse en Nederlandse provincies) gehouden is (Leruse 2005). We kijken ook naar de mening van Van Dale Groot Woordenboek Hedendaags Nederlands (2002, 3de druk [voortaan HVD]) en Kramers Woordenboek Nederlands (1996, 21ste druk [voortaan KRA]).
1 [χ] en [ʃ]
Voor
anarchie, archief en
monarchie vermelden de woordenboeken slechts de uitspraak met [χ] en alle informanten in Noord en Zuid waren het daarmee eens. Maar bij drie woorden was er een meningsverschil tussen HZ en GVD: voor
archipel en
architect honoreert HZ slechts [χ], maar GVD (samen met HVD en KRA) vermeldt ook nog de uitspraak met [ʃ]. Meer dan 80% van de Nederlandse en de Vlaamse informanten gaf de voorkeur aan de realisatie van
archipel met [χ] en ook bij
architect was er een duidelijke voorkeur voor [χ] (in het Noorden 65% en in het Zuiden 80%). Het derde verschil betreft
Apache, waarvoor HZ (samen met KRA) slechts [χ] aanvaardt ([ʃ] en [tʃ] beschouwt hij als Belgisch) en waarvoor GVD zowel [χ] als [ʃ] en [tʃ] honoreert. De Nederlandse informanten gaven hier de voorkeur aan [tʃ] (45%) boven [χ] (32%) en [ʃ] (19%); de antwoorden van de Vlaamse informanten waren ongeveer gelijk verdeeld over de drie mogelijke uitspraken. Het totaal van de percentages is niet gelijk aan 100, want enkele informanten hebben geen antwoord gegeven. Voor
archipel
en
architect vermeldt HZ dus slechts de uitspraak van de meerderheid, terwijl GVD ook de uitspraak van een minderheid honoreert en bij
Apache lijkt GVD het ook bij het goede eind te hebben: de door HZ als Belgisch beschouwde realisatie met [tʃ] is de gebruikelijkste in het Noorden en ook al komt de eveneens als Belgisch gemarkeerde uitspraak met [ʃ] bij de Belgische informanten vaker voor dan bij de Nederlandse, ze is toch ook in het Noorden in bijna een vijfde van de gevallen aangetroffen.
2 [χ] en [k]
In de meeste gevallen zijn HZ en GVD het eens: [χ] is de standaarduitspraak en [k] is Belgisch.
Bij een aantal woorden strookt de mening van de informanten met het oordeel van de woordenboeken. De Nederlanders kiezen (bijna) uitsluitend voor [χ] en de Vlamingen voor [k] (*soms maar met een lichte voorkeur) bij cholesterol, choreografie, *chromatisch, *chromo, chronologie. Hierbij hoort ook nog cichorei, waarvoor GVD alleen maar de standaarduitspraak vermeldt, maar HZ ook de Belgische variant.
Bij een aantal andere woorden wijken de antwoorden van de Vlaamse informanten af van het oordeel van de woordenboeken, nl. dat er een Belgische variant is met [k]. Er was een (*soms lichte) voorkeur voor [χ] bij *chloor, cholera, *cholerisch, *chronisch, chroom, *diachronisch, synchroon. Voor melancholie heeft HZ slechts de standaarduitspraak opgenomen, maar GVD honoreert ook nog de Belgische variant. Opmerkelijk is dat KRA voor melancholie en synchroon beide realisaties aanvaardt.
Terwijl de situatie in het Noorden dus duidelijk is - er wordt meestal voor 100% voor [χ] gekozen - wordt er in het Zuiden veel meer geaarzeld: voor sommige woorden (cholesterol, choreografie, chronologie, cichorei) is er nog een duidelijke voorkeur voor de Belgische realisatie met [k], voor andere (cholera, chroom, melancholie, synchroon) wordt er al resoluut voor de Nederlandse uitspraak met [χ] gekozen en bij een derde groep (chloor, cholerisch, chromatisch, chromo, chronisch, diachronisch) komen beide realisaties bijna even vaak voor; soms is er een lichte voorkeur voor de ene uitspraak, soms voor de andere. De toestand in het Zuiden is ook hier weer veel instabieler dan in het Noorden.
Auteursrechtelijk beschermd