Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 38]

Nederlands in de wereld
Afrikaans is Néderlands
P.C. Paardekooper

Het heeft weinig zin om over Afrikaans te schrijven zonder eerst een Afrikaans tekstje af te drukken. Hier is er een:

In die songloed van ons somer,
in ons winternag se kou,
In die lente van ons liefde
In die lanfer van ons rou,
By die klink van huweliksklokkies,
By die kluitklap op die kis -
Streel jou stem ons nooit verniet nie,
Weet jy waar jou kinders is.
(C.J. Langenhoven, Die stem van Suid-Afrika)

Lanfer betekent ‘rouwfloers’ en verniet ‘voor niks’.

Als een Afrikaner dat aan Amsterdammers voorleest, dan horen die meteen dat allebei die groepen mensen geen z en geen v hebben, en dat de aa donker gekleurd is, dus als oa klonk. Zo meteen volgen er nog andere overeenkomsten.

Afrikaans is de moedertaal van drie miljoen blanken en drie miljoen kleurlingen ofwel bruinmense, samen dus zes miljoen mensen. Nu zijn er verschillende soorten bruin (en ook zwart) Afrikaans, zo bv. Tsotsi-Afrikaans. Dat is veel moeilijker te begrijpen. Een voorbeeld:

Kyk, ek mca jou baby
Ek is serious
My hart maak shandies
Jy ken mos
Die downtown beat
Van Jimmie Smith se mojo.

Dat betekent in ‘Beschaafd’ Afrikaans:

Kyk, ek is lief vir jou.
My hart klop wild.
Jy ken mos
die stadsritme
van Jimmy Smith se toorkuns.

Sinds de onvergetelijke Jan van Riebeeck in 1652 met z'n drie scheepjes in de Tafelbaai landde, en de scheurbuikpatiënten hun eerste kroppen sla, worteltjes en sinaasappels verorberden, zijn er ruim drie eeuwen verlopen, en het is dus niet eenvoudig om zijn taal te reconstrueren en die van z'n bemanning. Dus moeten de arme taalkundigen maar een poging doen om dat voor mekaar te krijgen.

Hij was opgegroeid in Kuilenburg, en toen ie in Amsterdam was gaan wonen omdat ie een mooie baan bij de VOC gekregen had, heeft ie zeker vlug ontdekt dat het Kuilenburgs daar misschien wel verstaan werd, als je het langzaam sprak, maar het is onwaarschijnlijk dat z'n stadgenoten dat beschouwden als gelijkwaardig aan het hoogverheven Beschaafde Amsterdams, dat toen niet alleen de normale taal was van Hooft en Vondel en andere aristocraten, maar zeker ook van Heren Zeventien. Van Riebeeck moet dus met z'n vrouw al vlug overgegaan zijn op dat Beschaafde Amsterdams.

Hoe zag dat eruit? Was het ongeveer hetzelfde als het platte Amsterdams van toen? Nee, dat weten we wel uit de Amsterdamse kluchten en uit Bredero z'n toneelstukken waarin beschaafde en onbeschaafde taal een welkome afwisseling vormden, en op een beslissende manier de stand van de sprekende personen aangaven. Plat Amsterdams was omstreeks 1550 een doodgewoon Noord-Hollands dialect, dat waarschijnlijk niet veel verschilde van de omringende dialecten. Maar Amsterdammers die konden lezen, waren, zoals normaal, wat op de letter gaan praten. Waarschijnlijk wisselden ze het Amsterdamse vleis af met vlees, en zeiden ze af en toe niet meer nuuw maar nieuw. Maar hun verkleinwoorden op ie hebben ze zeker niet opgegeven, want dat zijn vaak emotionele woorden die je maar moeilijk kunt veranderen. Het was en bleef dus boekie, huisie en hoffie, zoals nog altijd in heel Holland elke dag honderden keren te horen is.

Maar daar legt het klonk in het 17de-eeuws beschaafd. Hollanders schreven het zelfs, en ook toe in plaats van toen moet beschaafd geklonken hebben. Kraf, saf en hij koft zullen wel Hollands beschaafd geklonken hebben. We weten het niet.

Na 1550 was er iets gebeurd dat het Beschaafde Amsterdams ingrijpend veranderde. In 1585 was Antwerpen gevallen. Duizenden vrijheidslievende Antwerpenaars ontvluchtten de stad in allerlei richtingen, maar toch het meest naar het vrije Holland, en dan onder meer massaal naar Amsterdam. Het Antwerpse ‘Brabants’ was sinds eeuwen met het West-Vlaams sterk vertegenwoordigd in Nederlandse teksten, en stond daarom in hoog aanzien in ons hele taalgebied. Geen wonder dus dat de Amsterdammers af en toe es een woordje Brabants door hun Hollands mengden. De oa die ik al genoemd heb, is er een voorbeeld van. Maar ook de voltooide deelwoorden

[p. 39]

moesten eraan geloven: Platamsterdams deen, sien en keken moesten eraan geloven, en werden bij veel deftige Amsterdammers gedaon, gesien en gekeken.

Naast die beschaafde Amsterdamse mengtaal vinden we in het fort bij de Tafelberg natuurlijk ook allerlei dialecten van Kompanjies-dienaren die groentes in hun tuinen kweken om de scheurbuik te bestrijden van zoveel zieke VOC-schepelingen op weg naar Indië of naar Nederland. Maar de VOC drijft ook een veehandel met Hottentotten, om vers vlees te bemachtigen, en haalt ook Maleise slaven uit het Verre Oosten, zoals in die tijd gebruikelijk. En die nieuwe bevolkingsgroepen proberen datzelfde Amsterdams te bemachtigen, en waarschijnlijk toch ook wel dialecten die ze horen spreken. Omgekeerd ontlenen de Nederlanders dessa, sawah, en - in Zuid-Afrika - ook piering ‘schoteltje’ en baie ‘veel’, die in Europa waarschijnlijk onbekend zijn.

Daarmee begint een nieuwe taalmenging, maar nu met een niet-Europese taal die bovendien helemaal niet verwant is. Nu verdwijnen er uitgangen van persoonsvormen: ek loop, jy loop, ons loop. Verder worden sterke voltooide deelwoorden zwak oftewel regelmatig: ek het geloop, gekry, gevind enz. Datzelfde doen ook onze kinderen die leren spreken, en dat is de reden waarom Afrikaans voor ons soms kinderlijk klinkt.

Maar de verdwijning van bijna alle zwakke tweede hoofdvormen (vroeger verleden tijden genaamd) is waarschijnlijk te danken aan West-Duitsers die bij de Kompanjie kwamen werken, want grote delen van dat gebied kennen de pendanten van snoepte, pakte, raasde, blies, kwam, lag enz. helemaal niet; alleen die van hulpwerkwoorden als willen, zullen enz. Die zijn dus wel in het Afrikaans blijven bestaan: hy sou wou bly, ek sou moes kom enz.

Ook in woordenschat is het Afrikaans voor een groot deel 17de/18de-eeuws Beschaafd Hollands. Het heeft bv ons 19de-eeuws nommer, rot, mos bewaard voor ABN nummer, rat, mus. In plaats van klutsen heeft het klus en een muts heet er mus. Woorden als lumieren ‘dagen’, paiement ‘afbetaling’ en murasie ‘muurwerk’ waren een paar eeuwen geleden in Holland nog overbekend, maar nu zijn ze alleen in het Afrikaans nog overgebleven. De oude uitspraak van parel, staart, paard enz., die we bij Lodewijk van Deijssel nog volop vinden, is niet alleen in veel Hollandse dialecten nog aanwezig, maar ook in het Afrikaans. Maar de plaatsnaam die Perel staat op de kaart als Paarl. Ons als onderwerp zal wel uit het Zeeuws gekomen zijn. En iewers en niewers ‘ergens’ zijn wel Vlaams, maar ook het oudere Hollands kende ze.

En om tot slot een paar betekenisvoorbeelden te geven: aanzoek slaat tegenwoordig per se op een huwelijk, maar vroeger betekende het ook ‘verzoek’ en dat is in het Afrikaans nog altijd zo. En in wat ouder Beschaafd Hollands maak je onderscheid tussen Hij woont in Laie, maar zai woont teugeswoordig op Oesgeest. Dat in bewaart een herinnering aan de tijd dat steden muren hadden waar je in woonde, maar dorpen niet. En het Afrikaans heeft dat onderscheid bewaard, al weet bijna geen enkele Afrikaner waar dat op berust. Het zegt ek woon in Kaapstad, maar sy teënswoordig op Stellenbosch. Opnieuw blijkt het Afrikaans dus ouder Hollands te bewaren (zelfs de s van teugeswoordig).

Conclusie: Afrikaans is voor 80 of 90 percent een 17de-eeuws Hollands, en in zekere zin zelfs een 17de-eeuws Noord-Hollands dialect, dat onder invloed van niet-Europese talen een aantal veranderingen ondergaan heeft, vooral met betrekking tot verdwenen uitgangen.

De Zuid-Afrikaanse munisipaliteitenvolgens meerderheidstaal. Lichtere plekken hebben geen meerderheidstaal, zoals Kaapstad. (bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Offici%C3%ABle_talen_van_Zuid-Afrika)