Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 36]

Geschiedenis
De Leidse Willeram, een Nederlandse getuige in een Duits jasje (1)
Kenny Louwen

Inleiding

Voor het onderzoek naar het oudste Nederlands, dat zich de laatste jaren in een grote belangstelling mag verheugen, zijn drie grote tekstbronnen van wezenlijk belang: de Wachtendonckse Psalmen (10de eeuw), de Middelfrankische Rijmbijbel (tweede helft 12de eeuw) en de Egmondse of Leidse Willeram (ca. 1100).

Omstreeks het jaar 1060 schreef abt Williram (± 1010-1085) van het klooster van Ebersberg in Beieren de expositio in cantica canticorum, een parafrase van het Bijbelse Hooglied. De tekst is vooral een lofzang op de Kerk, verbonden met een heilsleer en opgesteld in een mix van Latijn en volkstaal (Oudhoogduits). De religieuze begrippen zijn voornamelijk in het Latijn, terwijl de verdere tekst in Willirams dialect, het Oost-Frankisch, is geschreven. Het handschrift vond een grote verbreiding in het Duitse taalgebied: de ongeveer dertig (!) bewaard gebleven kopieën en fragmenten maken duidelijk dat de tekst als zeer bruikbaar werd ervaren.

Rond het jaar 1100 maakte een Egmondse geestelijke in opdracht van abt Stefan (1057-1105) een kopie van abt Willirams parafrase ten behoeve van de Egmondse abdij aan de Noord-Hollandse kust. Het is niet te bepalen of als legger het eerste, door abt Williram zelf geschreven handschrift werd gebruikt of dat een reeds afgeschreven exemplaar als voorbeeld diende, maar dat laatste ligt wel voor de hand. De Egmondse kopiist maakte zich er niet gemakkelijk van af. Terwijl hij het Oudhoogduitse (Oost-Frankische) handschrift eenvoudigweg had kunnen overschrijven, koos hij ervoor (en wellicht was dat wel expliciet de opdracht van abt Stefan), het handschrift aan het eigen Noord-Hollandse dialect aan te passen. Dat lijkt logisch, want waarom zou een Egmonds klooster behoefte hebben gehad aan een handschrift dat begrippen in het onbekende Oost-Frankisch bevatte? Een taalkundige bewerking was dus omwille van het begrip van het handschrift noodzakelijk. Die betreft met name de woordenschat en in mindere mate - maar zeker ook - de grammatica en de spelling. We mogen echter niet beweren dat de Leidse Willeram een vertaling is van het Duitse handschrift: daarvoor ontbreekt een consequente lexicale, grammaticale en orthografische omzetting van het Oost-Frankisch in het Oudnederlands, of beter: Oudhollands (de studie van Sanders (1974) maakt op overtuigende wijze duidelijk dat we hier zelfs van Oud-Noord-Hollands kunnen spreken, het dialect van Egmond). Wanneer de tekst namelijk in daadwerkelijk gesproken Oudnederlands zou zijn opgesteld, zou die er wezenlijk anders hebben uitgezien. Integendeel, het handschrift doet op het eerste gezicht Hoogduits aan. Het zit vol met Oost-Frankische residuen (spelling, grammatica, woordenschat). Toch is nu juist de Leidse Willeram een uiterst bijzonder taalmonument, omdat het van alle bekende Williram-kopieën de enige is die een taalkundige bewerking heeft ondergaan. Al in de naam kunnen we een vernederlandsing zien: het Oudhoogduitse Williram wordt in het Oudnederlands tot Willeram ‘afgezwakt’: prologus Willerammi eberspergensis abbatis in canticis canticorum, ‘proloog op het Hooglied van abt Willeram van Ebersberg’. Het handschrift wordt soms Egmondse Willeram genoemd vanwege de plaats waar het handschrift werd vervaardigd, de abdij van Egmond, maar meestal spreekt men van (de) Leidse Willeram omdat het handschrift al eeuwen in Leiden bewaard wordt. Hoewel de naam Egmondse Willeram historisch-filologisch en taalkundig meer gerechtvaardigd zou zijn, wordt hier de voorkeur gegeven aan de in de historische taalkunde ingeburgerde naam Leidse Willeram.

Geschiedenis van het handschrift

Op basis van taalkundige kenmerken kan geconcludeerd worden dat het handschrift rond 1100 werd geschreven. Het moet in elk geval vóór 1105 zijn vervaardigd. In dat jaar namelijk sterft abt Stefan en hij laat het handschrift aan de abdij na. Stefan was een ware vir litteratus, die de abdij een groot aantal boeken bezorgde, namelijk tachtig, hetzij door aankoop, hetzij door de in die tijd goedkopere manier: het afschrijven van geschriften in het eigen scriptorium. In mei 1567 wordt de abdij van Egmond voor de eerste keer geplunderd door geuzentroepen van graaf Hendrik van Brederode, maar daarbij zou het helaas niet blijven. Op 7 juni 1573 wordt de abdij door troepen van geuzenleider Dirk van Sonoy verwoest en in brand gestoken, tegen de uitdrukkelijke wens van de Prins van Oranje in. De Egmondse abdijbibliotheek ging in vlammen op. Slechts weinig kon gered worden. Egmondse boeken en handschriften die wel bewaard zijn gebleven, waren kort voor de verwoesting in andere handen gekomen. Een van die handschriften is een kopie van de Hoogliedparafrase van abt Williram van Ebersberg, dat de (taal)geschiedenis zou ingaan als de Leidse Willeram. Het wordt sinds het einde van de 16de eeuw in de Leidse universiteitsbibliotheek¹ bewaard en werd in 1597 geschonken door Petrus Meerhoutanus (Pieter van Meerhout), rector van de Latijnse school van Amsterdam, aan de bibliothecaris Paulus Merula

1 De auteur dankt conservator dr. A.T. Bouwman voor het bieden van de gelegenheid foto's van het handschrift te maken.

[p. 37]

(Paul van Maarle). Meerhoutanus, destijds leraar in Alkmaar en een liefhebber van boeken, kreeg het handschrift in 1572 overhandigd door Jacob Blondeel, de laatste prior van de Egmondse abdij, vermoedelijk om het tegen te verwachten onlusten te beschermen. Paulus Merula, in 1597 bibliothecaris van de Leidse universiteit geworden, was het die in 1598 de eerste teksteditie van de Leidse Willeram uitbracht. Een tweede editie uit 1827 werd verzorgd door August Heinrich Hoffmann von Fallersleben, de Duitse dichter die bekender is van het Lied der Deutschen, het huidige Duitse volkslied. De laatste, wetenschappelijke, teksteditie is die van de Duitse taalkundige Willy Sanders (1971), die ook een boeiende studie naar het handschrift en de herkomst ervan gedaan heeft (1974). Voor een studie door Franciscus Junius van 1655 werd de druk van Merula gebruikt.

Humanisten

In de 15de en 16de eeuw tonen Nederlandse humanisten belangstelling voor de Willeram. De vele toevoegingen, aanwijzingen en aantekeningen die in het handschrift te zien zijn, werden door hen aangebracht, waarschijnlijk in het bijzonder door Pancratius Castricomius, een leerling van Meerhoutanus. Castricomius bereidde het manuscript ter druk voor. Zo bracht hij in het handschrift zelf aanwijzingen voor de drukker aan en verbeterde hij het middeleeuwse Latijn in een klassiek Latijnse schrijfwijze. Zo werden bv. iusticia, michi, karitas, hystoria, columpna omgeschreven naar iustitia, mihi, caritas, historia, columna. Verder vulde hij lacunes in op die plaatsen waar de middeleeuwse kopiist de tekst van abt Williram, zijn legger dus, niet begrepen had of niet kon lezen. De woorden die hij invulde, zijn precies de woorden die ook te vinden zijn in andere Williram-teksten, zij het dat een soms hypercorrecte verhoogduitsing plaatsvond, waaruit men mag concluderen dat Castricomius een Williram-handschrift bij de hand had om op terug te vallen. Stelde Bonaventura Vulcanius (De Smet), vanaf 1581 professor Grieks aan de universiteit van Leiden en vriend van Meerhoutanus, zijn exemplaar van de Williram-parafrase ter beschikking om de gaten in de tekst vóór de druk van Merula op te vullen? Het exemplaar van Vulcanius, waarvan hijzelf melding maakt in het werk De literis et lingua Getarum siue Gothorum (Leiden, 1597) en waaruit hij enkele passages citeert, is niet overgeleverd.

Taalkundige bewerking

Hoewel over de werkelijke schrijver van de Leidse Willeram helemaal niets bekend is, verraadt de bewerking die hij ons heeft nagelaten, in elk geval iets over zijn taal en mogelijk iets over zijn afkomst. De woordenschat, de grammatica en de spelling kunnen ons belangrijke aanwijzingen over de taal van Egmond rond het jaar 1100 verschaffen, Oudnederlands of, wellicht preciezer, Oud-Noord-Hollands, gelet ook op de aanwezige Friese invloeden, bv. in thach ‘toch’, with ‘tegen’, thinket ‘dunkt’, iof ‘of’.

Bij het afschrijven van het handschrift stuitte de kopiist op een aantal Oost-Frankische woorden die hij in zijn eigen Hollandse dialect niet kende of die hem als hoogst ongebruikelijk voorkwamen. Voor de historisch taalkundige en lexicoloog is het interessant te zien hoe die kwesties van semantisch onbegrip werden opgelost. In sommige gevallen werden woorden of zinsdelen overgeslagen, maar wel met de intentie de aldus ontstane gaten in de tekst later in te vullen, getuige de ruimte die werd opengelaten. Zo heeft de Egmondse bewerker het begrip wábo ‘(honing)raat’ uit de voorbeeldtekst niet begrepen en consequent, namelijk vijf keer, overgeslagen. Dat woord lijkt inderdaad beperkt te zijn geweest tot het Zuid-Duits (Dui. Wabe): in noordelijker streken was het woord raza gebruikelijk, dat al in de Wachtendonckse Psalmen opduikt als rata. Twee andere gevallen van weglating zijn gebaseerd op onkunde van de wijnbouw, getuige de terminologie die wordt overgeslagen. Zo wordt de gehele regel des rébesnîtes zît ist hîer ‘de tijd van het snoeien van de wijnstokken is gekomen’ (Dui. Rebenschnitt) overgeslagen, evenals het begrip uuíntemôd ‘wijnoogst’. Het is geenszins verwonderlijk dat een geestelijke uit het noorden van Holland niet op de hoogte was van de wijnbouwterminologie, in tegenstelling tot de Zuid-Duitse abt Williram. Verdere weggelaten woorden zijn wáhe ‘prachtig, mooi’, áher ‘aren’, ége ‘vrees’, smêiche ‘gevlei’ (vgl. Dui. Schmeichelei), záheren ‘tranen’, verhúndet ‘gevangen’, zâuva ‘verf’, itdrúkken ‘herkauwen’ en ten slotte múnteret ‘wekt’ (zie afbeelding). Op de afbeelding is te zien dat een 15de-eeuwse hand het gat in de tekst, waarvoor in de legger ne múnteret ‘niet wekken’ stond, heeft aangevuld met de kunstmatig ‘veroudnederlandste’ woorden wachan nodoth ‘niet doen ontwaken’. Te lezen is aldus:

... thaz ir mine winian neweched noch wachan nodoth.

... (op)dat jullie mijn geliefde (vr.) niet wekken noch laten ontwaken.

In het tweede deel zullen we zien dat de kopiist daadwerkelijk als vertaler is opgetreden en dat overname van typisch Hoogduitse taalverschijnselen niet per se toegeschreven moet worden aan onkunde en slaafs kopieergedrag.