Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 10]

Letteren
De weerbarstigheid van het bestaan: over het Afrikaanse proza van 2007
deel 1
Luc Renders

Het Afrikaanse proza van 2007 confronteert de lezer met vragen naar de zin van het leven, de ware aard van de mens, de basis van menselijke verhoudingen, de plaats van de schrijver in de maatschappij. Sociale en politieke problemen zijn naar de achtergrond verwezen. De schrijvers hebben beslist geen roze bril opgezet. De wereld is geen pretpark en de mens geen wonderbaarlijke schepping. Slechts af en toe breekt een straaltje hoop door.

Een hoop ellende

Siegfried, de eerste roman van Willem Anker die eerder als toneelschrijver naam maakte, heeft uiteraard Siegfried als hoofdpersonage. Siegfried is mentaal gehandicapt. Zijn problemen beginnen met de dood van zijn vader op hun schamele boerderij in de Karoo. Hij moet nu op zoek naar zijn oom Bert Fischer in Kaapstad. Willem Smet die ook op de boerderij woont en een mislukt schrijver is, begeleidt hem op zijn zoektocht. Hun reis wordt een hellevaart, met de schokkende circusvoorstelling van Georg Fafnir, waarin Siegfried gedwongen wordt de rol van Franciscus te spelen, als trieste climax. Fafnir wil met zijn vertoning aan de toeschouwers duidelijk maken hoe wanstaltig en onmenselijk de mens en hoe waanzinnig, zinloos en dus hoe onleefbaar het leven is. Alleen een aberratie zoals Siegfried kan nog een onschuldig bestaan leiden juist omdat hij de betekenisloosheid en de monsterlijkheid van de wereld niet beseft. Siegfried heeft zijn oeronschuld bewaard in tegenstelling tot de ‘normale’ mensen die Siegfried op zijn weg ontmoet. Zij zijn de echte monsters en worden ook zo geportretteerd.

Siegfried is een antimythe. De roman verwoordt de existentiële crisis waarin de hedendaagse mens zich bevindt. In de tekst zijn talrijke intertekstuele verwijzingen ingebed. Ook de functie van kunst komt expliciet ter sprake. Het is de taak van de kunstenaar om de lezer met zijn groteske en huiveringwekkende visie van de mens en de wereld te confronteren. Omdat kunstwerken de onverkwikkelijke en onverbiddelijke werkelijkheid weergeven, zijn ze, in de woorden van N.P. van Wyk Louw, boos. Siegfried is een hallucinante en donkere roman.

Dat is ook Die donker god van Fransi Phillips. Waar Siegfried een antimythe is, kan Die donker god als een antisprookje gekarakteriseerd worden. Het verhaal gaat over de liefdesverhouding tussen Alex, de donkere god en sterrenkundige, en Pippa, een kunststudente. Ze zijn volledig in de ban van elkaar en ervaren een onweerstaanbare erotische aantrekkingskracht. De erotiek opent voor hen de poorten tot het paradijs. Hun verhouding heeft echter een schaduwkant omdat Alex bijzonder bezitterig is en Pippa absoluut geen vrijheid gunt. Hij wil haar alleen voor zichzelf. Soms geeft hij in een gewelddadige woedebui uiting aan zijn frustratie. Alex is als de vacuüms die hij als sterrenkundige bestudeert: hij trekt alles naar zich toe, zonder zelf iets prijs te geven. Alex en Pippa verzoenen zich steeds opnieuw tot Pippa haar breekpunt bereikt. De menselijke natuur maakt liefde en geluk onmogelijk.

Die donker god is een bezinning over de drijfveren van de mens in het aanknopen van relaties. Liefde en wreedheid liggen in elkaars verlengde. Dat heeft alles te maken met de ondergrond waarop elke liefdesverhouding gebouwd is. De liefde en de erotische beleving ervan dienen om de angst voor het niet te bezweren. Daardoor houdt de liefde onvermijdelijk de kiemen van haar eigen ondergang in namelijk de drang om exclusief te bezitten en de vrees om verlaten te worden. De liefde wordt al te veeleisend en beklemmend. De pogingen van de mens om in een liefdesrelatie de angst voor het niet tegen te gaan, kunnen slechts uitmonden in de bevestiging ervan. Vandaar het permanente gevoel van existentiële verlatenheid en het melancholische verlangen naar een harmonieuze toestand zoals de vrucht die in de moederschoot ervaart.

De roman is opgebouwd uit 216 korte scènes. Ze beschrijven taferelen uit het huwelijksleven. Alex en Pippa leven in een cocon. Met de buitenwereld hebben ze haast geen contact. Die donker god is geen realistisch werk maar vindt aansluiting bij het symbolistische oeuvre van Maurice Maeterlinck waarmee het voortdurend in dialoog treedt - specifiek met diens Pelléas et Mélisande - en bij de feeërieke sfeer van de verhalen van Duizend-en-een-nacht. Die donker god is niet naar het leven getekend, integendeel.

De intertekstuele verwijzingen en de niet-realistische setting vestigen de aandacht op algemene, bovenindividuele patronen. Het gaat voor Fransi Phillips niet over een specifieke liefdesverhouding maar over het patroon dat eigen is aan alle liefdesrelaties. Phillips wijst erop dat alle liefdesverhoudingen ingegeven zijn door dezelfde drijfveren en een identiek verloop kennen. Dat kan niet anders omdat ze uit dezelfde existentiële behoefte ontstaan.

In Die donker god is er geen plaats voor oplaaiende conflicten en passionele uitbarstingen. Intieme inleving moet plaats ruimen voor afstandelijke, onderkoelde beschrijving. Ook deze roman speelt in op het thema van het kunstenaarschap.

[p. 11]

[p. 12]

Die donker god schetst, zoals Siegfried, een bijzonder somber beeld van de mens, van liefdesverhoudingen en van het leven. Die donker god is een compromisloze roman die genadeloos afrekent met het sprookje van de romantische liefde.

Die val van die dice, de tweede roman van Pat Stamatélos, gaat ook over de liefde. De roman begint waar haar verrassende eersteling Kroes eindigde. Beide romans hebben hetzelfde hoofdpersonage, Pattie Peters. Het leven van Pattie is een treurmare. Na de dood van haar Griekse verloofde Laki, trouwt ze met diens broer, steevast ‘die man’ genoemd. Haar huwelijk is uitermate ongelukkig. Haar man terroriseert haar en hun vier kinderen. Hij geeft hun geen vrijheid, geen geld en allerminst liefde. Pattie raakt zo desperaat dat ze een appartementje huurt maar ze kan de moed niet opbrengen, omwille van haar kinderen, om haar man te verlaten. Het is niet verwonderlijk dat ze zelfmoord overweegt. Als haar man begint te vermoeden dat ze geen blanke maar een van oorsprong bruine vrouw is, kent zijn misprijzen voor Pattie geen grenzen meer. Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Pattie. Alleen in het laatste hoofdstuk komt haar dochter Soela aan het woord. Er blijkt dan toch een klein beetje rechtvaardigheid in de wereld te zijn.

Die val van die dice bereikt geen hoog literair niveau. Daar kunnen zelfs de verwijzingen naar de kleurproblematiek niets aan verhelpen. De schrijfster is er niet in geslaagd haar verhaal over een verzuurde liefdesverhouding uit te diepen en er een meerwaarde aan te geven. Het blijft steken in de clichés en in de melodramatiek.

In de marginaliteit

Ook voor het hoofdpersonage uit EKM Dido's jongste roman 'n Ander ek is het leven één brok bittere ellende. Egidius Papier ontwaakt na maanden uit een coma. Ze lijdt aan geheugenverlies en weet niet meer wie ze is. Ze moet op eigen houtje proberen haar leven te reconstrueren, want haar man heeft haar niet kunnen opsporen. Het is een moeizaam proces omdat ze willens nillens geconfronteerd wordt met de gruwelijke incidenten die haar coma veroorzaakten. Als ze voldoende hersteld is, wordt ze door het ziekenhuis doorverwezen naar een opvanghuis voor daklozen in Kaapstad. Daar begint haar leven als bergie, de benaming voor een dakloze in Kaapstad. Na verloop van tijd trekt de sluier over haar verleden en identiteit op maar daarmee zijn haar problemen niet opgelost.

De focus van de roman valt op Egidius Papier en haar moeizame strijd om haar leven weer op te bouwen. Het optreden van de hoofdfiguur is een les in moed en doorzettingsvermogen. Gelukkig is haar geloof een bron van troost en kan ze rekenen op de hulp van een aantal barmhartige Samaritanen en hulpvaardige lotgenoten. Hun optreden staat in scherp contrast met de genadeloze wreedaardigheid van haar overvallers en de bitsigheid waarmee de overlevingsstrijd door sommige bergies gevoerd wordt.

De vraag wat er met Egidius Papier gebeurd is en nog zal gebeuren, moet de aandacht van de lezer gaande houden. De spanningsboog die op deze manier gecreëerd wordt, kan de roman echter onvoldoende onderstutting bieden. Aan de verhaalgebeurtenissen wordt te weinig diepgang verleend en de personages - en er zijn er nogal wat - komen onvoldoende tot hun recht zodat ze geloofwaardigheid missen. 'n Ander ek is een lekkerleesboek met een positieve boodschap maar niet meer dan dat.

Ook 2 dae in Mei, de jongste roman van Jaco Fouché, is gesitueerd in een marginaal milieu. Elna, haar dochter Ina, Jim de vriend van Ina en Robert zijn de belangrijkste personages. In de verschillende hoofdstukken wordt de focus telkens op een ander personage gericht. Alle hoofdpersonages, uitgezonderd Ina, zijn lid van Alcoholics Anonymous. Zowel Elna als Robert hebben de drank al een hele tijd laten staan. Jim is daar nog niet in geslaagd. Door hun drankprobleem zijn ze aan lager wal geraakt. Het leven heeft hun slechte kaarten bedeeld. Ze stellen zich ten opzichte van de buitenwereld doorgaans erg terughoudend, zelfs defensief op, uit vrees nieuwe ontgoochelingen op te lopen, en kunnen met moeite de touwtjes aan elkaar knopen.

Toch is het niet al uitzichtloosheid dat troef is. De hoofdfiguren hebben vrede gesloten met zichzelf en zijn in het reine gekomen met hun verleden. Ze trekken zich op aan de discipline die ze hebben kunnen opbrengen om hun drankprobleem te overwinnen. Ze aanvaarden met gelatenheid het leven zoals het is; ze koesteren geen grote verwachtingen meer en zijn tevreden met wat ze hebben. Ze beseffen dat het leven hen nooit naar een veilige, beschutte haven zal loodsen. Dat On the road van Jack Kerouac als een belangrijke intertekst fungeert, is geen toeval. Ze proberen bovendien elkaar zoveel mogelijk te ondersteunen, ze verstaan immers elkaars zwakheden. Op deze manier kunnen ze elkaar toch weer een beetje heel maken. Dit onbaatzuchtig uitreiken naar de ander geeft aan 2 dae in Mei soms een sprookjesachtige kwaliteit.

Jaco Fouché weet de underdogs in de maatschappij bijzonder raak te typeren. Zijn roman is een slice of life, een momentopname die illustratief aangeeft hoe het leven van deze marginalen verloopt en hoe het verder zal evolueren. 2 dae in Mei is een aandoenlijk miniatuurtje zonder een hoogvlieger te zijn.

Ook in Harry Kalmers roman met de intrigerende titel En die lekkerste deel van dood wees, waarmee hij de tweede plaats won in de ‘Sanlam/Insig Groot Romankompetisie’, komen de perspectieven van verschillende personages aan bod. Vier behoren tot dezelfde familie, de vijfde is de moordenaar van Magdalena Otto.

[p. 13]

Eerst komt Magdalena Otto aan het woord via de brieven die ze richt tot het dak van het huis van de buren. Daarna volgen uittreksels uit het dagboek van Camilla Otto. Vervolgens volgt de transcriptie, op basis van een cassetteopname die hij naar de politie stuurde, van de bekentenis van de moordenaar van Magdalena. Van Kobus/Jack, de zoon van Magdalena, zijn de niet-verzonden brieven opgenomen die hij jaarlijks op haar verjaardag aan zijn dochter Camilla schreef. Ten slotte neemt Isak, de overleden man van Magdalena het woord. Hij blijkt de alwetende geest te zijn die verantwoordelijk is voor de opzet van het boek. Hij laat zijn licht op de voorafgaande gedeelten schijnen.

In de verschillende verhaalgedeelten komen aspecten van de onderlinge relaties tussen de hoofdpersonages ter sprake. Alleen de belijdenis van de moordenaar, Basil Apolis, valt enigszins buiten dit bestek. Hij beschrijft hoe zijn leven verlopen is. De moord op Magdalena Otto is een ongelukkig voorval dat hij voor de rest van zijn leven met zich mee zal dragen en waarvoor hij zal moeten boeten. Basil Apolis heeft het niet gemakkelijk gehad. In een grote mate hebben de wispelturigheden van het lot zijn levensweg bepaald.

Dat is voor de andere personages niet echt anders. Iedereen volgt de weg die voor hem uitgestippeld is en doet wat hij denkt te moeten doen. Iedereen beschikt over een ingebouwd gps-systeem dat de levensweg aangeeft. Omstandigheden en toeval spelen daarbij een grote rol. De medemensen, zelfs de personen met wie men het intiemst samenleeft, zijn in wezen onkenbaar. Ze worden verkeerd begrepen omdat men hun drijfveren niet kent. Situaties worden fout geïnterpreteerd of ingeschat. Maar uiteindelijk keert alles zich toch min of meer ten goede en krijgt iedereen het loon dat of de straf die hij verdient.

En die lekkerste deel van dood wees is een feelgood-verhaal. Harry Kalmer heeft een vlotte pen. Een al te vruchtbare verbeelding, zoals een oudere vrouw die brieven aan het dak van het huis van de buren schrijft of een dode die als ghostwriter fungeert, komt de inleving in zijn roman echter niet ten goede. De literaire vondst of het literaire hoogstandje wordt te veel een doel op zich.

Feelgood-romans zijn ook Vuil skottelgoed van Derick Muller en Hemelhel van Martinus De Beer. Ze horen beide tot de categorie van crossovers, literaire werken die zowel volwassenen als rijpere tieners als doelpubliek hebben. Vuil skottelgoed was de winnaar van de ‘Ek is 'n skrywer!-kompetisie’ terwijl Hemelhel tot de finale van dezelfde competitie wist door te dringen. In beide romans weten de jeugdige hoofdpersonages na een zware crisis weer orde op zaken te stellen. Beide romans zijn zo onovertuigend, clichématig en voorspelbaar dat het lezen ervan een totaal overbodige inspanning is. Soms is het behalen van een prijs of een accolade in een literaire competitie geen garantie voor literaire degelijkheid, laat staan kwaliteit.