Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 3]

Algemeen
De plaats van de Vlaamse verenigingen in een veranderend België
De teller is gestopt, de klok tikt verder
Marc Cels

De teller is gestopt, de klok tikt verder, een titel die in De Standaard verscheen, vat de gang van de staatshervorming in België goed samen. Na een regeringsformatie, die meer weg had van een loopgravenoorlog tussen de partijen en na herhaalde koninklijke tussenkomst werd er een interimregering gevormd die tot 23 maart zal aanblijven. Dan zou er een federale regering aantreden die alle dossiers aan- kan, ook de staatshervorming.

In de aanloop naar deze nieuwe regering wilden we iets horen over de inbreng van de niet-partijgebonden Vlaamse Beweging. Neerlandia vroeg het aan prof. em. dr. Renaat Roels. Deze actieve senior is de voorzitter van het Overleg-centrum van Vlaamse Verenigingen (OVV), dat meer dan veertig organisaties groepeert.¹ Renaat Roels is ook bestuurslid van de ANV-afdeling Oost- en Zeeuws-Vlaanderen, en reeds lang ANV-lid.

Renaat Roels is in kringen van het sociaal-culturele vormingswerk vooral bekend geworden als voorzitter van de Stichting Lodewijk de Raet.¹ Dat was hij dertig jaar. Uiteraard is dit een belangrijk deel van zijn werkzaamheden.

Hij neemt ons mee in zijn verhaal, dat niet onberoerd laat. Hij was 12 jaar in 1944. Toen kwam veel informatie vrij over het nazisme, het fascisme en de democratie. Maatschappij, cultuur, geschiedenis, politiek en democratie gingen hem steeds meer boeien. Zijn jaren in de Grieks-Latijnse humaniora droegen ertoe bij. Hij koos voor de richting politieke en sociale wetenschappen aan de Gentse universiteit, nog opgericht door Willem I.

Hij verdiepte zich in de geschiedenis van de Vlaamse Beweging, werd vicepreses van het Katholiek Vlaams Hoogstudenten Verbond en kwam zo in contact met prof. dr. Maurits van Haegendoren, die hem vroeg te helpen bij het organiseren van informatiesessies over de toekomstmogelijkheden voor jonge Vlaamse academici in de ambtenarij, het bedrijfsleven enz. Van Haegendoren was ook voorzitter van de Stichting Lodewijk de Raet. Door bemiddeling van de Stichting kon Renaat Roels kennismaken met het Volkshogeschoolwerk in Nederland. Na zijn militaire dienst kwam hij tijdens de jaarlijkse studieweek over de Vlaamse Beweging weer in contact met Van Haegendoren, die hem opdroeg een studierapport te maken over het belang van de groepsdynamica voor het sociaal-pedagogische werk, voor jongeren én volwassenen. Het werd de basis voor volkshogeschoolcursussen onder hun gezamenlijke leiding. Nadien benoemden Van Haegendoren, samen met Max Lamberty, algemeen voorzitter van de Stichting, en de beheerraad Renaat Roels tot eerste stafmedewerker van de Stichting.

Vijf jaar later volgde zijn aanstelling tot directeur van het pas opgerichte Centrum voor Andragogisch Onderzoek. Het sloot goed aan bij de opgedane praktijkervaring: cursussen bedrijfskadervorming, studiedagen over ruimtelijke ordening en de uitbouw van de regionale volkshogeschoolwerking. Zo kon hij op zoek gaan naar een wetenschappelijke ondersteuning van het vormingswerk en van het cultuurbeleid. Hij kreeg ruimte om nieuwe ontwikkelingen op gang te brengen, l'entraînement mental van prof. Wallon bij de kunstzinnige vorming voor volwassenen, de groepsdynamica (Jennings, Moreno e.a.), de humanistische psychologie inzake houdingsvorming door confrontatie en communicatie in groepen. Ook de methodiek van het maatschappelijk opbouwwerk (Murray Ross in de VS) inspireerde hem bij de eerste pogingen om het idee van participatiedemocratie toe te passen bij de oprichting van gemeentelijke participatieraden van burgers over verschillende beleidsaspecten. De strijd voor Vlaamse cultuurautonomie en voor een grondwetsherziening die een Raad voor de Nederlandse Cultuurgemeenschap (later Vlaamse Gemeenschap) zou instellen, stimuleerde deze dynamiek. Het werd toen duidelijk hoe sterk de wisselwerking was tussen de Vlaamse Beweging en een progressief, wetenschappelijk onderbouwd en participatief overheidsbeleid.

Ook de samenwerking met Nederland was opmerkelijk. Uit de samenwerking van Renaat Roels en Rob Hajer, de directeur van het Nederlands Centrum voor Volksontwikkelingswerk, ontstond de Vlaams-Nederlandse bijscholingscursus voor staffunctionarissen in het sociaal-cultureel vormingswerk. Er kwam een Nederlands-Vlaams tijdschrift Volksopvoeding, er kwamen jaarlijks gelijknamige conferenties. Daarnaast was Renaat Roels ook beheerder van de Stichting voor de Culturele Integratie van Noord en Zuid.

Hij paste zijn visie op maatschappelijk opbouwwerk ook toe in Brussel, waar hij toen woonde, op de zelforganisatie van de Vlaamse gemeenschap in de gemeentelijke sociaal-culturele raden en de overkoepeling ervan in de Agglomeratieraad van het plaatselijk sociaal-cultureel werk te Brussel, en op de doorstroming van de ideeën op plaatselijk vlak naar het beleid van de in 1972 operationeel geworden Nederlandse Commissie van de Cultuur te Brussel.

1 De Stichting Lodewijk de Raet is een Vlaamse pluralistische vormingsinstelling van openbaar nut, opgericht in 1952 met als doel het versterken van de burgerparticipatie in Vlaanderen. De stichting draagt de naam van Lodewijk De Raet (1870-1914), die het belang van de democratisering van het onderwijs en van de volksontwikkeling in het algemeen beklemtoonde. Het vormingswerk van de stichting richt zich op het vermogen van iedereen deel te nemen aan de samenleving in de brede zin van het woord.

1 De Stichting Lodewijk de Raet is een Vlaamse pluralistische vormingsinstelling van openbaar nut, opgericht in 1952 met als doel het versterken van de burgerparticipatie in Vlaanderen. De stichting draagt de naam van Lodewijk De Raet (1870-1914), die het belang van de democratisering van het onderwijs en van de volksontwikkeling in het algemeen beklemtoonde. Het vormingswerk van de stichting richt zich op het vermogen van iedereen deel te nemen aan de samenleving in de brede zin van het woord.

[p. 4]

Vandaag verwoordt Renaat Roels zijn zorg voor de participatie rechtstreeks als zorg voor de democratie, als volgt: ‘Democratie moet, om door het volk gedragen te worden, een participatieve democratie zijn. De opdracht is door doelmatige organisatie van de burgerdeelneming niet alleen bij te dragen tot een goed beleid en bestuur, maar ook tot de vorming van actief democratisch burgerschap. Wezenlijk voor de democratie is de vrije informatie en communicatie tussen alle burgers, opdat ze inzicht hebben in de ontwikkelingen en de problemen van de gemeenschap, en er in samenspraak met anderen hun mening en hun standpunt over kunnen vormen. Die moeten ze dan politiek kunnen uitdrukken. Zonder deze eenheid van taal onder de burgers kan er geen ware democratie bestaan.’

In 1985 waren doelmatigheid en participatie het onderwerp van zijn proefschrift.

Uit de Stichting Lodewijk de Raet werd in dezelfde geest van participatie de vzw. De Wakkere Burger geboren, in 1985 goed voor een ANV-Visser-Neerlandiaprijs. Participatie en lokale democratie stonden daarin centraal. Buiten dit emancipatief agogisch werk doceerde Renaat Roels tot aan zijn emeritaat aan de Vrije Universiteit Brussel (en haar voorloper).

Overlegcentrum van Vlaamse Verenigingen en de Vlaamse Beweging

‘De Vlaamse Beweging is een brede volkse beweging. De term geeft onze neiging weer te kijken naar georganiseerde groeperingen die politiek druk willen uitoefenen op de overheid met de bedoeling de staat zo in te richten, dat de Vlamingen als groep én als persoon aan ontvoogding toekomen en de ontwikkelingskansen krijgen die andere volkeren ook hebben of behoren te hebben. Aangezien die kracht tot ontvoogding niet uit het establishment komt, en loutere vrijwilligheid die uitdaging niet aankan, is er behoefte aan een beweging van goed ingelichte en gemotiveerde mensen die opiniemakend werken. Zij creëren bij de brede massa een wij-bewustzijn als Vlamingen, zoals indertijd gebeurde met acties over “werk in eigen streek”.’

Deze betrokkenheid mag het etiket ‘nationalisme’ niet opgeplakt krijgen. Het is louter een kwestie van sociale rechtvaardigheid. Dat is de educatieve basis van de Vlaamse Beweging, zegt Renaat Roels. Op basis van redelijk inzicht, van feiten en van motivatie actief maken en worden. Zo groeit een participatiedemocratie.

‘Tijdens de twee jaren van mijn voorzitterschap van het OVV wil ik bijdragen tot die verbreding en verdieping van de Vlaamse Beweging. Het OVV moet als centrum van al wat de verenigingen aan middelen en aan mogelijkheden hebben, een groter bereik krijgen, ruimere invloed uitoefenen in de brede bevolking. Als de motivatie en de maatschappelijke kennis, die in en met de Vlaamse Beweging ontstonden, niet in de families doorgegeven worden, verschraalt de beweging. Graag wil ik de aanzet geven om vanuit het OVV een werking te laten ontstaan op plaatselijk vlak. Wij moeten meer naar de gemeenten toewerken. In iedere gemeente zou een werkgroep moeten ontstaan van plaatselijke afdelingen van OVV-verenigingen. Die kunnen twee activiteiten per jaar organiseren of mee invullen, 's winters een informatie-avond over een of ander aspect van onze gezamenlijke doelstellingen, 's zomers zouden ze samen kunnen bijdragen aan de invulling van de 11-juli-viering. Voorts is het belangrijk dat de communicatie tussen het OVV en de verschillende geledingen van de deelnemende verenigingen verbeterd wordt. De doorstroming moet tot bij het “gewone lid” komen en dat moet uitmonden in een brede communicatie. De ontwikkeling op gemeentelijk niveau en de nieuwe media geven ons in dit interactieve communicatieproces nieuwe kansen.’

Het OVV en de staatshervorming

Zo ziet Renaat Roels de Vlaamse Beweging voortgaan als deel van een algemeen-Nederlandse beweging, waarin we samen, Noord én Zuid, onze taal delen, waarin we van dezelfde geschiedenis, dezelfde kunstgeschiedenis, dezelfde politieke gebeurtenissen en rampen, ook 1648 en 1830, deel uitgemaakt hebben. Wij hadden één Nederlandse staat kunnen zijn. Dit is nu niet meer aan de orde. Wel zien wij het terugvallen van samengestelde staten op hun basisgemeenschappen. Europa ontstaat vanuit deze gemeenschappen en moet realistisch genoeg zijn om zich niet te spiegelen aan andere modellen. Renaat Roels pleit niet voor een sterke federatie op EU-vlak of op Belgisch vlak. Hij hoort dit wel bij premier Verhofstadt. Is het Angelsaksische EU-model te zwak? Zeker zit er ook wijsheid in: de staten geven aan waar de grenzen liggen, niet de EU. Die spanning zal nog wel een tijdje duren, nu de grote staten elkaar blokkeren.

Renaat Roels zegt daarover:

‘Het streven van de Vlamingen naar meer politieke autonomie is gewoon een zaak van sociale rechtvaardigheid en gelijkberechtiging. Er zijn heel wat Europese landen en EU-lidstaten die minder bevolking hebben dan Vlaanderen, economisch niet sterker staan of zelfs minder sterk en toch soevereine staten zijn. Ierland, Noorwegen, Finland, Estland, Letland, Litouwen, Slovenië, IJsland, Denemarken ... Malta, Cyprus en Luxemburg hebben minder inwoners dan Brussel! Andere zijn niet veel groter: Zweden, Oostenrijk, Zwitserland. Allemaal economisch bloeiende staten. Waarom zouden Vlaanderen en Wallonië dan geen bloeiende soevereine staten in de EU kunnen zijn?

Het zal volgens mij vooral van de houding van de Walen en de Franstalige Brusselaars afhangen welke keuze

[p. 5]

Vlaanderen zal maken. Blijven zij zich verzetten tegen een verdergaande staatshervorming, die de deelstaten een kader biedt om hun eigen beleid te voeren met eigen middelen, dan is de afscheiding onvermijdelijk. Uiteraard zullen het de Vlaamse kiezers zijn, die dat zullen beslissen door hun stem te geven aan Vlaamse partijen die de onafhankelijkheid verdedigen. Daarvoor zal echter nog veel voorlichting en discussie onder de Vlamingen nodig zijn. Het OVV is daartoe een geschikt instrument.

Laten we dus proberen voor Vlaanderen voldoende autonomie af te dwingen om onze noodzakelijke dingen te doen. Daar varen een verantwoordelijker Wallonië en Brussel ook wel bij. Of Vlaanderen ooit volledig zelfstandig wordt, hangt af van de Franstaligen. Hun “non” kan daartoe leiden. Het herstellen van bevoegdheden op federaal niveau is een moeilijke en ongewenste weg. Het kan Vlamingen tot de consequentie drijven met die Belgische staat af te willen rekenen. Sinds 1970 zijn de bevoegdheden van de toekomstige deelstaten in België steeds gegroeid. Thans houdt de federale staat de sociale zekerheid, justitie, de diploma's, de fiscaliteit, het leger ... nog volledig in handen. Alles wat de Franstaligen toegaven inzake decentralisatie, werd echter gekoppeld aan mechanismen om de meerderheid geen meerderheid te laten zijn. Het dossier Brussel-Halle-Vilvoorde is daar een mooi voorbeeld van. Franstaligen beroepen zich meer dan ooit op de blijvende Vlaamse solidariteit. Nu alles binnengehaald lijkt, zijn de Franstalige partijen niet meer geïnteresseerd in de vraag naar meer autonomie, die hun uit Vlaanderen aanwaait.’

Bij de vaststelling van dit eenzijdige beroep van Franstalige opiniemakers op de Vlaamse solidariteit zegt de OVV-voorzitter dat zijn organisatie van Vlaamse verenigingen niet verder gaat dan de eis van de vijf resoluties, die in 1999 door het Vlaamse parlement goedgekeurd werden.

Die vijf resoluties betreffen ten eerste de algemene kijk van Vlaanderen op de volgende staatshervorming: de erkenning van de fundamentele tweeledigheid van België, de toepassing van het subsidiariteitsprincipe, de transparantie van de solidariteit, de maximale betrokkenheid van de deelstaten bij de Europese en internationale besluitvorming.

Het tweede punt handelt over de gewenste financiële en fiscale autonomie. Ten derde komt Brussel aan bod.

In het vierde punt wordt ingegaan op de behoefte aan meer coherente bevoegdheidspakketten om tot kwaliteitsvol bestuur te komen. De vijfde resolutie behandelt een aantal aparte hete hangijzers, die samenhangen met het territorialiteitsbeginsel, met het principe van de niet-inmenging en met het participatie-idee bij de benoemingen in federale instanties. Het staat uitgebreid te lezen op de webstek van het OVV, onder de rubriek Woord houden (ook op de webstek www.woordhouden.be).

Het Overlegcentrum van Vlaamse Verenigingen (OVV) is de koepelorganisatie van Vlaamse verenigingen. Tot de leden-verenigingen behoren belangrijke dienstverlenende organisaties, zoals de Gezinsbond, de automobilisten- en toeristenvereniging VAB-VTB, het Davidsfonds, een aantal vak- of beroepsverenigingen enzovoort. Het OVV ontstond in 1954 door initiatieven vanuit drie belangrijke Vlaamse fondsen (Davidsfonds, Vermeylenfonds, Willemsfonds), waarna het Verbond der Vlaamse Academici en het Verbond van Vlaams Overheidspersoneel zich aansloten. In 1968 telde het OVV 68 verenigingen, van progressief tot conservatief.
In 1967 zette het OVV zich in voor meer armslag voor het Nederlandstalige onderwijs en toepassing van de taalwetgeving. In 1972 publiceerde het OVV een Vlaams Manifest voor Brussel, met een zevenpuntenprogramma voor Brussel, dat werd ondertekend door 94 prominente Vlamingen. In 1974 volgde een betoging in Halle, tegen de verdere uitbreiding van het aantal faciliteitengemeenten, tegen de verfransing in Vlaams-Brabant, voor een eigen kiesarrondissement Halle-Vilvoorde, en voor de beperking van Brussel-19 (in 1976 werd door acht bekende schrijvers, onder wie Louis Paul Boon, opgeroepen om deze afbakening van Brussel als definitief te beschouwen).
Over het Egmontpact (1977) was het OVV verdeeld. Na het Sint-Michielsakkoord (1992), waarin België een federale staat werd, waren het Willemsfonds en het Vermeylenfonds niet geneigd om een verdergaand Vlaams zelfbestuur te bepleiten en haakten ze af. Ook bestond er vrees dat zogeheten rechtse groepen het pluralistische karakter van het OVV zouden ondermijnen. Hoewel het OVV in die crisissituatie wat aan moreel krediet inboette, blijft ze de belangrijkste niet-partijpolitieke spreekbuis in naam van de Vlaamse Beweging.
Voormalig voorzitter Eric Ponette omschreef de werking van de koepelorganisatie heel treffend: ‘Het OVV vervult de rol van parlement van Vlaamse verenigingen dat alle Vlaamse partijen wil aanspreken en wijzen op de fundamentele doelstellingen van de Vlaamse Beweging.’

‘De Franstalige televisieuitzending van 13 december 2006, Bye, bye Belgium?, over de fictieve eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring van het Vlaams parlement, had een teken kunnen zijn voor de Franstaligen. De verkiezingsuitslag van 10 juni 2007 had een teken kunnen zijn. De lange mislukte regeringsformatie heeft sindsdien bewezen dat heel de Waals-Brusselse francofonie vervreemd is van wat Vlaanderen nu denkt. Voor haar bestaat het Belgique-à-papa nog steeds. Nieuwe federale verkiezingen zijn ongrondwettelijk. Ze zouden de crisis overigens alleen maar aanscherpen. Als de Franstaligen niet willen meewerken aan een staatshervorming in de zin van de resoluties, zullen ze de Vlaamse opinie enkel radicaliseren. Van Brussel willen we natuurlijk niet af. Daar zijn formules voor te vinden.’

In dit verhaal over een doelmatige participatie van de wakkere of te wekken burger toont Renaat Roels ongewild zijn opmerkelijke bijdrage aan een actiever burgerschap in Vlaanderen. Hoe fragmentair ook, Vlaanderen beweegt.

[p. 6]

Die beweging sluit nauw aan bij een democratisch spoor dat de kern is van de Vlaamse Beweging. Wat in het Zuiden in beweging komt, beïnvloedt het Noorden, zoals het Noorden het Zuiden beweegt.

Straks weten we hoeveel tegendruk er voor de resoluties van het Vlaams parlement komt bij de nieuwe poging tot staatshervorming - en uit welke hoeken, verwachte en onverwachte. Graag ontmoeten we Renaat Roels dan om samen te zoeken naar doelmatige participatie op een nieuw stuk weg. Zullen de relaties tussen de laaglanders op dat stuk weg meer kansen krijgen? Wellicht. Hoe staat het echter met de belangstelling voor de huidige mogelijkheden tot samenwerking in Noord en Zuid? Vooralsnog blijft dit een open vraag.