Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 33]

Nederlands van Nu
Jaargang 55 - maart 2007

Dr. Marlies Philippa over taal en betekenis van woorden
Wie herkent in vork nog de herkomst uit het Latijn?
Pauline Beernink

Sinds november vorig jaar is ze officieel met emeritaat - zelf noemt ze het de VUT - maar historisch taalkundige dr. Marlies Philippa heeft voorlopig nog haar handen vol aan de voorbereiding van de twee laatste delen van het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN). Als ik aanklop op haar kamerdeur op de vierde verdieping van het P.C. Hoofthuis van de Universiteit van Amsterdam, rondt ze net een onderhoud af met een van haar oud-studenten. Niet zomaar een oud-student. Ze begeleidt ir. drs. MaartenJan Hoestra, die voornemens is een standaardwerk van 200 pagina's te schrijven dat etymologie en bouwkunde met elkaar verbindt. Dr. Philippa was ook zijn scriptiebegeleider en is zeer te spreken over zijn kennis en vaardigheden. ‘Dit kan een heel boeiend werk worden voor mensen die met bouwkunde te maken hebben en de herkomst van bepaalde woorden in hun vakgebied zoeken.’

De hoofdredacteur van het EWN heeft nog meer studenten onder haar hoede gehad die momenteel enige bekendheid genieten. Zo studeerde de winnaar van de Debutantenprijs 2006, Gerbrand Bakker, bij haar af. Hij debuteerde met Boven is het stil en schreef eerder een Junior Etymologisch Woordenboek.

Het vraaggesprek met dr. Philippa, want we komen voor haar en niet voor haar oud-studenten, vindt plaats in een hoogleraarskamer van de Universiteit van Amsterdam die ze in bruikleen heeft zolang er gewerkt moet worden aan de twee laatste delen van het EWN, en dat neemt nog wel even tijd in beslag. ‘Tegenwoordig ben ik een gastonderzoeker.’ De eerste twee delen verschenen in 2003 en 2005. Deel 3 en 4 rollen respectievelijk eind 2007 en eind 2009 van de persen. De huidige driekoppige hoofdredactie, waarin naast Marlies Philippa dr. Frans Debrabandere (ja, u leest het goed, ‘onze’ Debrabandere van Nederlands van Nu) en dr. Arend Quak plaatshebben, is uitgebreid met de taalkundigen Nicoline van der Sijs en Tanneke Schoonheim. ‘Ik ben erg blij met hun komst,’ vertelt Philippa. ‘Zo blijven we op scherp. Want twee jaar voor een woordenboek is natuurlijk niet al te lang.’ Blij is ze ook met het feit dat het geleur en gelobby om geld bij fondsen en stichtingen achter de rug is. Het EWN is nu ondergebracht bij het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, maar het duurde even voordat het zover was. ‘We werden van het bekende kastje naar de muur gestuurd. De een vond het werk te wetenschappelijk, een ander weer niet wetenschappelijk genoeg. Om dol van te worden. Ik verdeed mijn kostbare tijd om geld te vinden voor onze woordenboeken. Toen eenmaal deel één uit was, zag men de waarde er gelukkig van in.’

Breed publiek

Hoewel we in Nederland al diverse etymologische woordenboeken kennen, zoals de uitgave van Van Dale, is er volgens de hoofdredacteur duidelijk behoefte aan een meer omvangrijk werk. Om haar woorden kracht bij te zetten, haalt ze de woordenboeken van Van Dale en van De Vries & De Tollenaere ter vergelijking tevoorschijn. ‘Van Dale heeft meer weg van een doorsneewoordenboek, te veel woorden in één band. En De Tollenaere is te beknopt. Er is geen ruimte voor een heldere omschrijving van het woord en de herkomst ervan. Daarvan is bij ons wel sprake. Ons streven was en is te schrijven voor een breed publiek. Het moet toegankelijk zijn, goed leesbaar en inzicht bieden in de cultuurgeschiedenis. Daarin zijn we ruimschoots geslaagd.’

Inschatting

Soms gaat er ook weleens iets ‘mis’. Philippa: ‘Natuurlijk hebben we van te voren een inschatting gemaakt. Hoeveel boeken hebben we nodig? We dachten in eerste instantie aan vijf stuks, maar na berekening blijken vier delen voldoende. Je gaat daarbij uit van elke letter. Zo zijn er niet veel woorden die beginnen met een c. Toch hebben we een kleine misrekening gemaakt. Deel twee zou tot en met de k gaan. We zijn niet verder gekomen dan Ka. En dan nog zoiets, het woord col. In deel drie wordt dat met een k geschreven, de spellingvariant van col. We verwijzen in dit geval naar coltrui. Dat zijn dingen die kunnen gebeuren en dan moet je inventief zijn.’

Tja, de spelling. De discussie eromheen raakt Marlies Philippa niet. Wel of geen verbindingsstreepje, schrijven we een c

[p. 34]

of een k, wel of geen tussen-n. Ze noemt het ‘dwaze regels.’ ‘Het gaat erom of je de zaken die goed beregeld zijn, beheerst. Past iemand de dt-regel niet goed toe, ja, dan erger ik me. Maar al het overige raakt me niet of nauwelijks. Hetzelfde geldt voor het gebruik van hen en hun. Ik noem het “hunnofobie”. Eigenlijk zou ik het even op het bord moeten schrijven.’ Ze voegt de daad bij het woord en zo krijg ik onverwacht een leerzaam college. Hoe de naamvalsvormen vanaf de vroege middeleeuwen verdwenen en dat hun en hen op dezelfde manier uitgesproken werd. ‘Iemand heeft gewoon een keer bedacht dat de derde naamval hun moest zijn en de vierde naamval hen. Taalpuristen wilden nog verder gaan en naast hem ook hum invoeren. Dat is er echter nooit van gekomen. Tot enkele decennia geleden werd hen en hun nog keurig gebruikt. Toen het onderwijs minder goed werd, ging dat ook achteruit. Hetzelfde verschijnsel zie je in Zweden. Je moet het zien als een natuurlijke tendens.’

Leenwoorden

Nu we toch op dreef zijn, vraag ik haar mening over de verengelsing in onze taal. ‘Waar het om gaat is dat er op publieke domeinen Nederlands wordt gesproken, geschreven en gedoceerd. Zoals bij regering, onderwijs en kerk. Daar moet Nederlands gebezigd worden. Dat is van levensbelang. Een taal kan alleen leven als ze op deze domeinen wordt gebruikt. Het Nederlands wordt niet bedreigd als er woorden uit het Engels worden overgenomen, maar het mag het Nederlands niet gaan vervangen. Het wordt wél bedreigend als we eigen woorden over boord gooien en daarvoor in de plaats een Engels woord gebruiken. Neem nu mail. Wij maken er mailtje van. Nederlandser kan haast niet. Heb je er wel eens bij stilgestaan dat wij, voordat het mailverkeer op gang kwam, al een mailboot hadden? Een postboot wel te verstaan? In de 17de en 18de eeuw wemelde het van de Franse woorden. Het merendeel is allang weer verdwenen. Nogmaals, Engelse woorden vormen geen bedreiging. Zolang ze maar goed worden vervoegd. Leenwoorden verdwijnen vanzelf weer uit onze taal. En zo niet, dan worden ze wel aangepast. Aan vork zie je toch ook niet dat het ontleend is aan het Latijn? En wie heeft het nog over goal en corner? We zeggen toch allang weer doel en hoekschop? Ach, en in de renaissance was men weer gefixeerd op klassieke talen. We zitten middenin een veranderingsproces. Ik vind het interessant, maar erger me niet.’

Commode

Dr. Marlies Philippa herkent vrijwel meteen aan elk woord dat de revue passeert, de herkomst ervan. ‘Fonkelen komt uit het Duits, dat zie je aan de f. Fijn is weer ontleend aan het Oudfrans.’ Boeiend wordt het, wanneer ze vertelt over de herkomst van commode. ‘In de meeste verklarende woordenboeken staat als omschrijving van commode ‘latafel’ of “ladekast”, een van oorsprong Frans woord. In geen

Dr. Marlies Philippa is hoofdredacteur van het Etymologisch woordenboek van het Nederlands. Eind 2007 en eind 2009 verschijnen deel 3 en 4.

enkel vertaalwoordenboek staat het goed. In Frankrijk en Engeland was een commode namelijk een pronkmeubel, in Duitsland zijn alle ladekasten weer commodes. Maar alleen in Nederland heeft het de betekenis van “babyaankleedtafel”. Als het moois van de commode, die een plekje kreeg in de pronkkamer, ervanaf was gekeken, dan verdween het meubel naar de slaapkamer. Het kreeg een likje verf en ging dienst doen als wastafel met een lampetkan erop. De commode had namelijk een marmeren blad. Van lieverlee werd de wastafel, een voorloper van de echte wastafel, een aankleedtafel voor baby's.’ De uitleg in het EWN beslaat bijna een hele pagina. ‘En dit is het aardige van ons woordenboek. Er wordt veel vermeld over de betekenis van een woord, altijd gekoppeld aan cultuurgeschiedenis.’

Ook de herkomst van dildo (jawel) wordt uitgebreid beschreven. Het woord vindt zijn herkomst in het Caribisch gebied, zou een cactus zijn en werd ontdekt en overgenomen door zeevaarders die naar de West zijn gegaan. Of wat te denken van het Franse jojo, het oorspronkelijke joujou, dat volgens de hoofdredacteur uit de Filippijnen is overgewaaid. ‘Het is eeuwenlang joujou geweest en waarom zou het opeens jojo worden? Ik ben van mening, en ik ben niet de enige, dat het door een Filippijnse immigrant is ingevoerd. Opvallend is dat deze verklaring ook wordt vermeld in zowel Engelse als Franse woordenboeken.’ Druistig is ook zo'n woord dat door de hoofdredacteur van EWN nader is bestudeerd. ‘Dat woord wordt opeens veelvuldig gebruikt in de sportverslaggeverij. Het is afgeleid van gedruis, dat “dof geraas” of “rumoer” betekent. En druistig betekent niets anders dan “onstuimig, onbesuisd”. Zo gaat dat met taal. Woorden komen op en verdwijnen weer.’

Webstek

Het EWN is het eerste moderne woordenboek op internet: www.etymologie.nl. Het is volgens Marlies Philippa dan ook heel waarschijnlijk dat aanvullingen op de website geplaatst zullen worden en niet in een herziene uitgave terecht zullen komen. De historisch taalkundige, die ook al vijftien jaar teksten voor de Onze Taal Taalkalender schrijft, studeerde niet alleen Nederlands en Oudgermaans, maar ook Zweeds en Arabisch. Van haar

[p. 35]

hand zijn diverse boeken en bundels over taal verschenen. Het zal vermoedelijk niet blijven bij het EWN. Ze is van plan om samen met dr. Els Ruijsendaal (ja, u leest het ook nu weer goed) een symmetrisch woordenboek te schrijven. Dat moet gaan over gelijkwaardige varianten van het Nederlands-Nederlands en het Belgisch-Nederlands.

‘Een dergelijk woordenboek bestaat namelijk nog niet.’

Ben Salemans, reportage ‘De domme dief met een appel in zijn bakkes is 4000 jaar oud’, Taalschrift, januari 2006, http://taalschrift.org/reportage/000950.html