Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 111

[p. 19]

Cultuur
Begraafplaatsen zijn cultureel erfgoed
Els Ruijsendaal

Langzamerhand wordt het wel erg druk in Nederland. Als Nederland al overbevolkt is, zijn de begraafplaatsen dat zeker. Begrafenisrituelen vinden plaats, terwijl auto's luidruchtig en hard door de dorpsstraat op enkele meters van het beoogde graf rijden. Menige dominee of pastoor heeft zich gewapend met een geluidsinstallatie om het voor de laatste groet te winnen van het omringende lawaai. Over Zorgvlied in Amsterdam loopt een hoofdvliegroute van Schiphol, in de naaste omgeving zorgt een zesbaansweg voor het nodige lawaai. Gelukkig weten we wie we begraven, want de laatste zegen of groet is veelal onhoorbaar.

De eerste moderne begraafplaats in Nederland: Ter navolging (1777). Hier werden Betje Wolff en Aagje Deken begraven.

In het verleden was de dood duidelijk aanwezig in de maatschappij; het lijkt erop dat zelfs de teraardebestelling of crematie nu wat zakelijker en afstandelijker bejegend wordt. Het levend houden van de herinnering aan de overledene is meer verinnerlijkt geraakt, waardoor de uiterlijke kentekenen (graven, gedenktekens, mausolea) minder aandacht krijgen, hoewel ook dat weer verandert.

Ook wordt de zorg voor de graven van de geliefde in de huidige tijd niet meer automatisch overgedragen op het volgende geslacht. Recent is er ook een ontwikkeling bespeurbaar die de andere kant van de individualisering belichaamt: een bijzondere, exotische of kunstzinnige begrafenis met bijbehorende graven of urnen. De overledene heeft als een ware regisseur over de levensgrens heen de gang van zaken in een draaiboek achtergelaten en de opvoering wordt door vrienden en magen ten uitvoer gebracht.

Los van dat alles is de bevolking dusdanig gegroeid, dat oude begraafplaatsen in dichtbevolkte gebieden midden in de woonplaatsen terecht zijn gekomen, zonder dat de bewoners er enige binding mee hebben.

Toch zal het niemand zijn ontgaan dat temidden van de turbulente veranderingen waaraan onze maatschappij onderhevig is, aandacht is ontstaan voor dit specifieke erfgoed en voor de daarmee overgedragen cultuur. Oude graven getuigen van vroegere cultuurfasen, van de dodencultuur van voorheen, van het landschap en de leefwijze van toen, en wat het heden betreft is er nog een heel apart hoofdstuk: op begraafplaatsen hebben zich flora en fauna op bijzondere manier ontwikkeld. Er is veel leven te vinden.

Dodenakkers.nl

Voor bestudering van dit culturele erfgoed, maar ook voor een bezoek aan de graven van de groten van het land, BN'-ers en BV'ers, behorend tot de ‘levende geschiedenis’, is Dodenakkers.nl (www.dodenakkers.nl) voor brede oriëntatie de aangewezen webstek. Hierop vinden we een overzicht van het funeraire erfgoed in Nederland. Een register van alle begraafplaatsen met een ruime beschrijving ervan, de graven van beroemde doden met een foto van het graf en een uitgebreide beschrijving, oorlogsmonumenten, de geschiedenis van de funeraire cultuur, een literatuurlijst, termen en begrippen, koppelingen naar websteks van begraafplaatsen en nog veel meer mooie zaken.

Alleen de Grafpoëzie is er minnetjes. Wij zullen deze webstek helpen en volgende keer aandacht besteden aan Grafdichten, naast gedichten op het graf (zoals op de webstek bedoeld) ook een schitterend genre van grote dichters en cabaretiers, zoals Fons Jansen, die er altijd plaats voor inruimde in zijn voorstelling. Kijk eens, wees hij eens ten tijde van de gevoelige discussies over geboorteregulering naar een denkbeeldig plekje op een begraafplaats, kijk eens, wat hier staat:

Dit graf ziet eruit als de andere
toch is er een diepgaand verschil
hier ligt namelijk helemaal niemand
zijn moeder gebruikte de pil.

En onder de beroemde graven is hij meteen te vinden: ‘Zijn laatste rustplaats kreeg Fons Jansen op de gemeentelijke Noorderbegraafplaats in Hilversum. Op zijn graf staat een fraaie koperen sculptuur met daarop een nar die tussen de (toneel)gordijnen door loert naar het denkbeeldige publiek....’ Een passend eerbetoon aan een van onze grote cabaretiers.

Grafdichten vormen een rijk onderdeel van onze poëzie en zij zitten veelal vol levensvreugde, niet in de laatste plaats omdat zij voor de levenden geschreven zijn, voor

[p. 20]

vrienden die je iets aardigs wil zeggen, of iets minder aardigs natuurlijk, zoals het grafschrift voor de literator Nol Gregoor:

Hier ligt Nol Gregoor
En daar zijn we dankbaar voor.

De canon van Altvoorde

We hadden er nog nooit van gehoord, maar dat zeggen we niet meer: de Stichting Altvoorde in Voorschoten (www.altvoorde.nl). Zij heeft als doel de graven van cultuurdragers in Nederland, die een onomstreden, belangrijke invloed hebben uitgeoefend op de nationale cultuur, niet verloren te laten gaan.

De stichting heeft de graven op begraafplaatsen en in kerken geïnventariseerd om historisch belangrijke graven te achterhalen. Resultaat: zo'n 100 grafmonumenten gevonden, van Thomas à Kempis (1471) tot Vasalis (1998), of anders gezegd: van Aafjes tot Zeeman. Enkele graven staan op naam van Altvoorde: als er geen verwanten of instanties zijn die zich om het graf bekommeren, wil Altvoorde daarin voorzien. Een comité spant zich in om daarvoor geld in te zamelen om het monument te kunnen behouden.

Voor meer informatie kan de bezoeker van de webstek doorklikken naar het bijbehorende artikel in Wikipedia, een vondst! Daarmee sluit een internet-encyclopedie rechtstreeks aan bij het onderwerp. Maar foto's en beschrijvingen van graven zijn er jammer genoeg niet bij.

De Terebinth

De naam Terebinth is de gemiddelde burger misschien niet bekend. Toen wij de naam voor het eerst hoorden, wisten we niet zo gauw wat we ermee aan moesten. Dat was beslist een tekort van onze culturele kennis. De naam van deze Vereniging voor Funeraire Cultuur, De Terebinth, brengt ons naar de Bijbel. Onder een terebinth in Ofra werd Saul begraven en in 1 Sam. 17:2 wordt gewag gemaakt van een Terebinthendal.

Uit de inkervingen in de takken van deze terpentijnboom, Pistacia terebinthus, werd vanouds hars gewonnen. Deze boom kwam, alleenstaand of in kleine groepen, veel voor. Vooral vrij staande terebinthen dienden ooit als offerplaats, een gewoonte die gaandeweg verdween toen Israël een officieel heiligdom instelde.

De webstek van De Terebinth (www.terebinth.nl) is een juweeltje, je zou er te zijner tijd op bijgezet willen worden. Passende kleuren, schitterend overzicht, veel doorklikmogelijkheden. Een genoegen om er te toeven en zo rond te kijken in dit aspect van onze cultuur.

De Terebinth tracht jong en oud voor het onderwerp funerair erfgoed te interesseren. Ze rekent het tot haar taak verzorging en behoud van waardevolle begraafplaatsen en grafmonumenten na te streven; daartoe behoren ook de flora en fauna. De Terebinth heeft goede werkverbindingen met de overheden, het begrafeniswezen en de kenners van dit specifieke cultuuronderdeel.

Wij moeten het vanwege de ruimte voor Nederland even hierbij laten, maar volgende keer willen wij u nog wijzen op een paar bijzondere websteks. Nu gaan we nog even aan de andere kant van onze wederzijdse grens kijken.

Grafzerkje.be

De naam, zoveel is zeker, brengt een glimlach op de lippen. Klassieke pianomuziek begeleidt de zoeker bij zijn wandeling op de webstek. Die past bij de uitvaart, maar toch zeker niet bij het graf: daar hoort immers de stilte te heersen. Of proeven wij hier cultuurverschillen? Dat moet nader worden onderzocht.

Vzw Grafzerkje.be streeft verzorging van graven en grafmonumenten na en financiële ondersteuning waar particuliere middelen tekortschieten. Ook verzorgt de vzw rondleidingen, met korting voor leden. Praalgraven zijn te zien van Antwerpen en Schoonselhof, beide virtueel beheerd vanuit Grafzerkje.be.

Toch, ondanks de prachtige naam, valt de webstek wat tegen, na de rijke steks in Nederland. Neem alleen al www.begraafplaats.org, waar je kriskras door Nederland en over de hele wereld kunt reizen, waarop je onderwerpen rondom begraafplaatsen mooi behandeld ziet, zoals rituelen hier en elders, grafkisten, laatste wensen en nog verder weg films e.d.

Wij doen deze prachtige webstek en andere rijke virtuele gidsen ernstig tekort als we het hierbij zouden laten. Dus komen we er nog op terug in een van de volgende afleveringen. Niet zonder nog even stil te staan bij een bijzondere gebeurtenis. Er werd en wordt ook gewoond op de begraafplaatsen, door beheerders en soms ook doodgravers. Een van die woningen, de doodgraverswoning van Weissman, is een van de huizen waarin het Nederlands Uitvaartmuseum gevestigd wordt.

Het dezer dagen te openen Nederlands Uitvaartmuseum (NUM) is gevestigd op Amsterdams trots: begraafplaats, crematorium en gedenkpark De Nieuwe Ooster. Het biedt een uniek overzicht van de funeraire geschiedenis en de toekomst van onze uitvaartrituelen. Als de kwaliteit van de webstek garant staat voor de inrichting van het museum, dan zal het NUM een heel bijzonder museum worden. Wij gaan er, los van de droeve plicht waarvoor wij er al vaker waren, eens kijken naar deze nieuwe kant van het begraafwezen: het museum. Velen vinden een museum een dooie boel, en dit museum wenst zich daaraan dus te houden.