Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 39]

Nederlands van Nu
Jaargang 54 - december 2006

Van agenda en regie tot avant-garde en tango
De uitspraak van de g in van oorsprong Franse of Engelse woorden
Siegfried Theissen & Karine Leruse

In het Frans kan de g op twee manieren gerealiseerd worden: met [ʒ], zoals in genre, of met [g], zoals in guillotine. Als zulke Franse woorden in het Nederlands overgenomen worden, moeten ze concurreren met de Nederlandse klank [ɣ] van generaal. Er kunnen dus twee concurrentieposities ontstaan: [ʒ] tegenover [ɣ] en [g] tegenover [ɣ].

1 [ɣ] en [ʒ]

In de meeste gevallen wordt de g in van oorsprong Franse woorden in het Nederlands met [ɣ] gerealiseerd, zoals in agenda en generaal. In enkele zeldzame gevallen wordt de Franse [ʒ] bewaard, zoals in giraf. Maar er zijn woorden waarover de woordenboeken het niet eens zijn of waarvan de uitspraak in het Zuiden afwijkt van die van het Noorden. In dit artikel vergelijken we de mening van enkele woordenboeken (Heemskerk & Zonneveld, Uitspraakwoordenboek, 2000 (HZ); Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal, 2005, 14de druk (GVD); en soms Van Dale Groot woordenboek hedendaags Nederlands, 2002, 3de druk (HVD); Kramers Woordenboek Nederlands, 1996, 21ste druk (KRA)) met de resultaten van een enquête die in het academiejaar 2004-2005 door Karine Leruse van de Universiteit Luik bij 106 informanten (52 Vlamingen en 54 Nederlanders uit alle Vlaamse en Nederlandse provincies) gehouden is. De enquêteresultaten staan tussen vierkante haakjes; lv = lichte voorkeur (55-64 %); dv = duidelijke voorkeur (65-80 %); bu = bijna uitsluitend (81-100 %); N = Nederlandse informanten; B = Belgische informanten.

1.1 HZ en GVD geven dezelfde informatie.

[ʒ] is de standaarduitspraak; [ɣ] is Belgisch.

intrige (HVD = HZ/GVD; KRA: beide correct) [N: dv ʒ; B: bu ɣ]

origineel (HVD = HZ/GVD; KRA: beide correct) [N: bu ʒ; B: dv ʒ]

passagier (HVD = HZ/GVD; KRA: slechts ʒ) [N: bu ʒ; B: bu ɣ]

1.2 HZ geeft meer informatie: hij vermeldt ook nog een Belgische variant.

a)	HZ/GVD: [ʒ] is correct; HZ: [ɣ] is Belgisch. energiek (HVD = GVD; KRA: beide correct) [N: bu ʒ; B: dv ɣ] origine (HVD/KRA = GVD) [N: bu ʒ; B: bu ɣ]
b)	HZ/GVD: [ɣ] is correct; HZ: [ʒ]is Belgisch. frigide (HVD/KRA = GVD) [N: dv ɣ; B: lv ʒ] gesticuleren (HVD/KRA = GVD) [N: bu ɣ; B: dv ʒ] litigieus (niet in HVD/KRA) [N: beide even vaak; B: lv ɣ]

1.3 HZ en de GVD zijn het oneens.

a)	HZ: [ɣ]; GVD: [ɣ] en [ʒ]. ingenieur (HVD/KRA = GVD) [N: dv ʒ; B: dv ɣ] regie (HVD/KRA = GVD) [N: bu ɣ; B: dv ɣ]
b)	HZ: [ɣ]; [ʒ] is Belgisch; GVD: [ɣ] en [ʒ]. agiel (niet in HVD/KRA) [N: bu ɣ; B: beide even vaak]
c)	HZ: [ʒ]; [ɣ] is Belgisch; GVD: [ɣ] en [ʒ]. energie (HVD/KRA = GVD) [N: bu ʒ; B: bu ɣ]
d)	HZ: [ʒ] en [ɣ]; GVD: [ʒ]. genie (HVD/KRA = GVD) [N: bu ʒ; B: bu ʒ]

De woordenboeken

HVD is het in nagenoeg alle gevallen eens met GVD. Alleen voor ingenieur vermeldt hij, evenals KRA, alleen de realisatie met [ɣ], wat duidelijk niet overeenstemt met de mening van de Nederlandse informanten. Bij 3 van de 13 onderzochte woorden wijkt KRA af van de andere woordenboeken: voor energiek, intrige en origineel aanvaardt hij ook de realisatie met [ɣ], die elders als Belgisch beschouwd wordt. De Nederlandse informanten geven hem ongelijk. De vergelijking van HZ en GVD laat zien dat HZ meer Belgische varianten vermeldt (zie 1.2 a, b) - wat door de Vlaamse informanten niet altijd bevestigd wordt - maar ook dat GVD soms een uitspraak opneemt die HZ niet honoreert (zie 1.3 a) of die volgens HZ Bel-

[p. 40]

gisch is (zie 1.3 b, c). Alleen voor genie stelt hij zich restrictiever op dan HZ (zie 1.3 d). GVD is nogal inconsequent bij de behandeling van energie/energiek en origine/origineel: voor energie aanvaardt hij beide realisaties en voor energiek alleen maar die met [ʒ]. De Nederlandse informanten kennen voor beide woorden slechts de uitspraak met [ʒ], de Vlaamse slechts die met [ɣ], die GVD bij energiek dan weer niet honoreert. Bij origineel vermeldt hij een Belgische variant, bij origine doet hij dat niet, maar in de twee gevallen spreken de Vlaamse informanten beide woorden met een duidelijke voorkeur of zelfs bijna uitsluitend met [ʒ] uit.

De woordenboeken en de enquête

De Nederlandse informanten zijn het eens met HZ/GVD voor energiek, frigide, gesticuleren, intrige, origine, origineel en passagier. Ze volgen eerder HZ voor agiel, energie en regie, maar zijn het dan weer meer eens met GVD voor genie en ingenieur. Voor 5 van de 10 gesignaleerde Belgische varianten volgen de Vlaamse informanten met een duidelijke voorkeur of bijna uitsluitend het oordeel van HZ (en soms van GVD): energie, energiek, gesticuleren, intrige en passagier. Maar voor origine en origineel kiezen ze de standaarduitspraak en voor agiel en frigide aarzelen ze tussen de twee realisaties. Als er volgens HZ of GVD twee AN-varianten zijn, volgen ze voor ingenieur en regie HZ en voor genie GVD.

Conclusie

In 5 van de onderzochte 13 gevallen zijn HZ en GVD het niet eens. Voor 3 woorden volgen de Nederlandse informanten eerder HZ, in de 2 andere eerder GVD. Opvallend is dat er voor 8 woorden duidelijke verschillen zijn tussen Noord en Zuid, maar dat er slechts 3 gevallen zijn waar er geaarzeld wordt tussen de twee realisaties: agiel (trouwens een weinig gebruikelijk woord) en frigide in het Zuiden en litigieus in beide delen van het taalgebied. De Belgische varianten zijn waarschijnlijk te verklaren door twee tegenstrijdige (maar welbekende) reacties tegenover Franse woorden: enerzijds Franse invloed (de realisatie met [ʒ] in frigide en gesticuleren) en anderzijds een puristische reactie met vernederlandsing van de Franse [ʒ] tot [ɣ] (in energie, energiek, intrige en passagier). Nederlanders hebben minder problemen met Franse woorden: in de meeste gevallen wordt de Franse [ʒ] bewaard; alleen agiel, frigide, gesticuleren en regie worden bij voorkeur of bijna uitsluitend met de Nederlandse [ɣ] uitgesproken. Bij litigieus wordt geaarzeld. Intrige is een speciaal geval: in het Frans is de vorm intrigue en die wordt met de [g] van avant-garde gerealiseerd. De Nederlandse uitspraak met [ʒ] is dus waarschijnlijk te verklaren door een foutieve interpretatie van het Franse woord, die in de hand gewerkt wordt door de verandering van de spelling.

Rekening houdend met de mening van de woordenboeken en de resultaten van de enquête, stellen we het volgende voor:

agiel: [ɣ] ([ʒ] is Belgisch)	intrige: [ʒ] ([ɣ] is Belgisch)
energie: [ʒ] ([ɣ] is Belgisch)	litigieus: [ɣ] en [ʒ]
energiek: [ʒ] ([ɣ] is Belgisch)	origine: [ʒ]
frigide: g ([ʒ] is Belgisch)	origineel: [ʒ]
genie: [ʒ]	passagier: [ʒ] ([ɣ] is Belgisch)
gesticuleren: [ɣ] ([ʒ] is Belgisch)	regie: [ɣ]
ingenieur: [ʒ] meer in NL; [ɣ] meer in BE

2 [g] en [ɣ]

2.1 HZ en GVD geven dezelfde informatie.

(HVD is het altijd eens met GVD; KRA wordt alleen maar vermeld als hij afwijkt; hij neemt geen Belgische varianten op.)

a)	Alleen [g]. élégance [N: dv ɣ; B: dv g]
b)	Alleen [g]; [ɣ] is Belgisch. buggy [N: bu g; B: du ɣ] guillotine [N: bu g; B: lv ɣ] guirlande [N: dv g; B: beide even vaak] slogan [N: bu g; bu ɣ]
c)	[g] en [ɣ]. avant-garde (KRA: alleen g) [N: dv g; B: dv g] hangar (KRA: alleen g) [N: dv g; B: dv ɣ]

2.2 GVD geeft meer informatie.

HZ/GVD: [g]; GVD: [ɣ] is Belgisch. negligé [N: bu g; B: dv g]

2.3 HZ en GVD zijn het oneens.

a)	HZ: [g] en [ɣ]; GVD: alleen [g]. (KRA = GVD) degoutant [N: bu g; B: bu ɣ] escargot [N: bu g; B: dv ɣ] gobelin [N: lv g; B: lv ɣ]
b)	HZ: [g] en [ɣ]; GVD: [g]; [ɣ] is Belgisch. pinguïn (KRA: alleen g) [N: bu g; B: dv g]
c)	HZ: [ɣ]; GVD: [g] en [ɣ]. ragout (KRA: alleen g) [N: bu ɣ; B: dv ɣ]
d)	HZ: [g]; [ɣ] is Belgisch; GVD: [g] en [ɣ]. mango (KRA: alleen g) [N: bu g; B: dv ɣ] migraine (KRA: alleen g) [N: bu g; B: bu ɣ] tango (KRA: alleen g) [N: bu g; B: beide even vaak]

De woordenboeken

HVD gaat altijd akkoord met GVD, maar KRA gaat zijn eigen weg: als HZ en GVD het oneens zijn, kiest KRA

[p. 41]

voor 4 woorden (degoutant, escargot, gobelin, pinguïn) voor GVD en voor 4 andere (mango, migraine, ragout, tango) voor HZ, met dien verstande dat hij geen enkele Belgische variant vermeldt. Maar ook als HZ en GVD het eens zijn over de twee mogelijkheden (zoals bij avant-garde en hangar), stelt KRA zich restrictiever op en aanvaardt hij alleen [š]. Uit de vergelijking van HZ met GVD blijkt dat ze het in 7 van de 16 gevallen eens zijn. Eén keer vermeldt GVD naast de standaardtalige uitspraak ook nog een Belgische variant, maar voor 8 woorden zijn ze het dan helemaal oneens: soms aanvaardt HZ twee realisaties en GVD maar één. De andere beschouwt GVD soms als Belgisch (zie 2.3 a, b) en soms geeft GVD twee mogelijkheden en HZ maar één (zie 2. 3c, d). Volgens HZ is de standaardtalige vorm in 9 gevallen [g], in 1 geval [ɣ] en in 6 gevallen [g] of [ɣ]; volgens GVD in 10 gevallen [g], in 6 gevallen [g] of [ɣ] en in geen enkele geval uitsluitend [ɣ].

De woordenboeken en de enquête

Als HZ en GVD het eens zijn over de [g] als enige standaardtalige realisatie, komen de antwoorden van de Nederlandse informanten voor 5 van de 6 woorden (zie 2.1 a, b) overeen met het oordeel van de woordenboeken. Alleen bij élégance kiezen ze duidelijk voor [ɣ]. Als HZ en GVD beide mogelijkheden aanvaarden, is er eveneens een duidelijke voorkeur voor [g]. Als HZ en GVD het oneens zijn, kiezen ze in 4 gevallen (mango, migraine, ragout, tango) voor HZ en in 3 andere gevallen (degoutant, escargot, pinguïn) voor GVD. Bij gobelin is er geen duidelijke voorkeur voor een van beide realisaties.

Voor de 9 gevallen waar er een Belgische variant gesignaleerd wordt (altijd [ɣ]), is er bij de Vlaamse informanten bij 5 woorden (buggy, guillotine, mango, migraine, slogan) inderdaad een duidelijke voorkeur voor de Belgische uitspraak, maar bij 2 andere (negligé, pinguïn) kiezen ze, in tegenstelling met wat GVD beweert, duidelijk voor de realisatie met [g]. Bij guillotine en tango wordt geaarzeld. Voor de 7 gevallen waarbij HZ een Belgische variant vermeldt, krijgt hij 5 keer gelijk van de Vlaamse informanten. Het oordeel van GVD wordt maar in 3 van de 6 gevallen bevestigd.

Conclusie

Voor de helft van de 16 onderzochte woorden zijn HZ en GVD het niet eens. Soms aanvaardt het ene woordenboek twee mogelijkheden, soms het andere, maar er is nooit een absolute tegenstelling in die zin dat het ene alleen [g] zou opnemen en het andere alleen [ɣ]. De antwoorden van de Nederlandse informanten stroken soms met de mening van HZ en soms met die van GVD. In totaal kiezen ze 13 keer [g], 2 keer [ɣ] en één keer aarzelen ze. De Vlaamse informanten geven 4 keer de voorkeur aan [g], 9 keer aan [ɣ] en bij 3 woorden aarzelen ze. Over het algemeen bewaren Nederlanders dus de Franse (of in het geval van buggy de Engelse) uitspraak met [g], terwijl Vlamingen meestal de Nederlandse [ɣ] kiezen.

We stellen het volgende voor:

avant-garde: [g]	hangar: [g] ([ɣ] is Belgisch)
buggy: [g] ([ɣ] is Belgisch)	mango: [g] ([ɣ] is Belgisch)
degoutant: [g] ([ɣ] is Belgisch)	migraine: [g] ([ɣ] is Belgisch)
élégance: [ɣ] [g]	negligé: [g]
escargot: [g] ([ɣ] is Belgisch)	pinguïn: [g]
gobelin: [g]; [ɣ]	ragout: [ɣ]
guillotine: [g] ([ɣ] is Belgisch)	slogan: [g] ([ɣ] is Belgisch)
guirlande: [g] ([ɣ] is Belgisch)	tango: [g] ([ɣ] is Belgisch)