Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

(2006)– [tijdschrift] Neerlandia– rechtenstatus



[pagina 14]
Kroniek ‘De eeuwige strijd tegen het water’ Mythevorming Sint-Elizabethsvloed doorbroken Pauline Beernink Het zuidelijke deel van Holland wordt het begin van de vijftiende eeuw voor een groot deel beheerst door strijd (denk aan de politieke bekvechterij over privileges en macht tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten) en van tijd tot tijd grote sterfte. Want naast de strijd bleef ook de gevreesde pest herhaaldelijk de kop opsteken. Hele gebieden raakten ontvolkt. De Hoekse en Kabeljauwse twisten waren er de oorzaak van dat er niet of nauwelijks aandacht werd geschonken aan het onderhoud van dijken rond de Gro(o)te of Zuidhollandse Waard. Zo kon het gebeuren dat een zware storm in de nacht van 18 op 19 november 1421, de naamdag van de heilige Elizabeth van Hongarije (1207-1231), voor een dijkdoorbraak in het zuidwesten van Holland ter hoogte van de Het linkerpaneel dat de Sint-Elizabethsvloed voorstelt met rechts de doorbraak bij Wieldrecht. Paneel 127 × 110 cm. Amsterdam, Rijksmuseum. huidige Moerdijkbruggen zorgde, waarbij 72 kerkdorpen van de kaart werden geveegd. Wat restte was een binnenzee van circa 40.000 hectare rondom de stad Dordrecht, die als enige, in zijn toenmalige vorm, het hoofd boven water hield. Ongeveer tien jaar voor de watersnoodramp was hier een stukje voorland opgehoogd na het graven van een nieuwe haven (de huidige Nieuwe Haven) ten behoeve van het internationale handelsverkeer. Het ophogen van dat stukje voorland heeft de stad zeer waarschijnlijk gered. Angst en bijgeloof (‘superstitie’) vierden in de late middeleeuwen hoogtij. De angst voor de hel was een belangrijke pijler van de christelijke levensbeschouwing die door de kerk werd verkondigd. Was de vloed dus een straffe Gods? Voordat het noodlot genadeloos toesloeg (strijd, sterfte en watersnood) was het zuidelijke deel van Holland een welvarend gebied met landbouw en veeteelt. Was men daarvoor niet dankbaar genoeg geweest? Hoe het ook zij, een schilder legde de watersnoodramp vast op een altaarstuk, dat werd opgedragen aan de Heilige Elizabeth van Hongarije. Het moest in het aangezicht Het rechterpaneel dat de Sint-Elizabethsvloed voorstelt met de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Dordrecht. Paneel 127 × 110 cm. Amsterdam, Rijksmuseum.
[pagina 15]
van God voor altijd en eeuwig herinneren aan de ramp die zich had voltrokken in die fatale nacht van 18 op 19 november 1421. Het was ook bedoeld als dankzegging voor het behoud van de overlevenden. Het altaarstuk kreeg een plaats in de Onze-Lieve-Vrouwekerk, de huidige Grote Kerk van Dordrecht, waar het tot aan de reformatie (1572) zou blijven.
Mythevorming In het Dordrechts Museum loopt momenteel de tentoonstelling ‘De Sint Elisabethsvloed, de eeuwige strijd tegen het water’. De panelen die deel uitmaakten van het altaarstuk, heeft het Dordrechts Museum eenmalig in bruikleen gekregen van het Rijksmuseum in Amsterdam en zij nemen een prominente plaats in. Ze worden aangevuld met 16de-eeuwse schilderkunst. Aan de hand van prenten, bodemvondsten en archiefstukken wordt ingegaan op de historische context en geografische gevolgen van de ramp. Met deze unieke tentoonstelling wordt ook de mythevorming rondom de stormvloed doorbroken. De overlevering wil immers dat 72 parochies in één nacht in het water verdwenen met honderdduizenden slachtoffers tot gevolg. De ramp kreeg oudtestamentische proporties. Het was een godsoordeel, er werd een vergelijk getrokken met de Taferelen uit het leven van Elizabeth, 1490-1495. Linkerpaneel. Linksonder de verloving van Elizabeth, middenboven haar huwelijksmaal met Lodewijk IV, het afleggen van haar gelofte om zich na de dood van haar man terug te trekken in een klooster. Paneel 127 × 110 cm. Amsterdam, Rijksmuseum. 72 volkeren van de Toren van Babel, met de 72 jongeren die de wereld werden ingestuurd om de boodschap van Christus te verkondigen. *Van ouds stond Neêrland voor't geweld des water bloot,* *Doch weinig zag men zulk een allerbangsten nood,* *Dan toen Zuidhollandsch Waard,* *Een trots van zwaare dijken,* *Voor 't ijslijk woeden van de golven moest bezwijken.* Het huidige natuurgebied de Biesbosch zou in één nacht zijn gevormd. Ook het verhaal van het kindje in de wieg dat in evenwicht werd gehouden door een kat, deed de ronde. Een wonder dat bij veel overstromingen opduikt. Kinderdijk zou zijn naam danken een het kindje Beatrix dat in de buurt van Alblasserdam, bij Kinderdijk, aanspoelde. Zij zou later door haar huwelijk met de Dordtse koopman Roerom de stammoeder van dit geslacht worden. De vloed van 1421, opvallend is dat de naam door de eeuwen niet veranderde, nam in de overlevering legendarische vormen aan. Geen mens kon meer nagaan wat er bijna zes eeuwen geleden in de Gro(o)te Waard is gebeurd omdat er geen beschrijvingen van bekend zijn. Er bestonden ook geen kaarten uit de tijd van de ramp. Taferelen uit het leven van Sint-Elizabeth, 1490-1495. Rechterpaneel. Vertrek van Lodewijk IV naar het Heilige Land. Linksonder: Elizabeth verzorgt de zieken. Rechtsonder het sterfbed en rechtsboven de begrafenis van Elizabeth. Paneel 127 × 110 cm. Amsterdam, Rijksmuseum.

[pagina 16]
De Biesbosch Geofysisch en archeologisch onderzoek heeft inmiddels aangetoond dat de omvang van de watersnoodramp stukken minder groot is dan de overlevering wil. Het onderzoek toont ook aan dat het gebied economisch minder interessant aan het worden was en de meeste bewoners zochten dan ook hun heil elders. Met behulp van reconstructiekaarten kan worden opgemaakt dat er inderdaad sprake was van 72 namen van ambachten en parochies. Dijken begaven het al in het voorjaar van 1421, de rivieren konden het smelt- en regenwater niet meer verwerken en zo had het water vrij spel tijdens de stormvloed en brak door de dijken. Het gebied moet geleidelijk aan zijn volgestroomd en de meeste mensen konden tijdig worden geëvacueerd. De anderhalve eeuw oude dijk brak in 1421 door in het zuidwesten, ter hoogte van de huidige Moerdijkbruggen bij Wieldrecht. Het aantal slachtoffers wordt geschat op ongeveer tweehonderd. Van honderdduizend slachtoffers kan überhaupt geen sprake zijn geweest, om de eenvoudige reden dat er toentertijd niet zoveel mensen in deze streek woonden. Binnen enkele dagen na de ramp was de groene uitgestrekte vlakte veranderd in een groot meer. In de jaren na de ramp kon de Noordzee nog een paar maal toeslaan, onder andere op 19 november 1424 (exact drie jaar na de ramp), omdat herstel van de dijken achterwege bleef. Daarom wordt ook wel gesproken van de Sint-Elizabethsvloeden die ervoor zorgden dat de grens tussen Holland en Brabant voorgoed veranderde. Aangevoerd zand en slib van de rivier de Merwede zorgden voor het ontstaan van zandplaten en moerasgebieden. Langzaam maar zeker vormde zich een moerasachtig landschap waaruit de Biesbosch is ontstaan.
Panelen Omdat de dijk was doorgebroken bij Wieldrecht, zochten de Wieldrechtenaren, die in Dordrecht een bestaan hadden opgebouwd in handel en visserij, een schilder die het verhaal van de vloed wilde en kon vastleggen. Het moet voor de man een nogal ongebruikelijke opdracht zijn geweest in een tijd waarin voornamelijk religieuze voorstellingen werden afgebeeld. Het 500 jaar oude altaarstuk kan dan ook tot een van de vroegste uitingen van de Hollandse schilderkunst gerekend worden, het weergeven van actuele gebeurtenissen was immers niet bekend. De onbekend gebleven schilder maakte een kunststuk dat enig is in zijn soort, een uitbeelding van een eigentijdse gebeurtenis in de Hollandse schilderkunst. De twee panelen zijn aan beide zijden beschilderd. De buitenpanelen tonen de Sint Elisabetshvloed, de binnenpanelen laten het leven van de naamgeefster aan de ramp zien. In gesloten toestand tonen de luiken de vloed. Sint-Elizabeth van Hongarije (uit: Alban Butler, The Lives of the Fathers, Martyrs, and Other principal Saints. Londen, 1756-1759 (4 dln. - hier ed. 1995)). Elizabeth van Hongarije (1207-1231) Elizabeth van Hongarije, dochter van Andreas II van Hongarije, trouwde in 1221 met Lodewijk IV, markgraaf van Thüringen. Ze kregen drie kinderen. Tijdens een hongersnood in 1226 zorgde Elizabeth voor de armen. Haar echtgenoot stierf een jaar later op weg naar het Heilige Land aan de pest, zonder zijn doel bereikt te hebben. Na zijn dood stichtte de jonge weduwe een Franciscaner klooster, waar ze zelf de zieken en armen verzorgde. Vier jaar na haar overlijden werd ze door paus Gregorius IX heilig verklaard. Elizabeth schijnt van kindsaf een voorliefde voor oefeningen van devotie gehad te hebben en koesterde haar korte leven een speciale liefde voor de apostel Johannes. Ze stond altijd aan de kant van de armen. Haar naamdag is 19 november. Tijdens de reformatie werden de panelen in veiligheid gebracht naar de Christoffeldoelen, een oefenplaats van de schutterij in Dordrecht. De oefenplaats verhuisde een paar jaar later naar het voormalige Augustijnenklooster, waar de panelen waarschijnlijk in een zaal van het Hof een plaats hebben gekregen. Rond 1800 werden ze door de schutterij verkocht aan de rooms-katholieke Willem de Bondt, lid van de schutterij, die voor het luttele bedrag van twee gulden en tachtig cents de gelukkige eigenaar werd.
[pagina 17]
Na 1800 werden de luiken in de dikte doormidden gezaagd en zo ontstonden vier losse onderdelen. De stukken doken na de dood van De Bondt ergens in België op, waar ze op een veiling voor een bescheiden bedrag van de hand werden gedaan. Sinds jaar en dag zijn de panelen in het bezit van het Rijksmuseum in Amsterdam en, zoals gezegd, voor de gelegenheid in bruikleen gegeven aan het Dordrechts Museum.
Vroegste beeld De panelen die het vroegste beeld van Dordrecht weergeven zijn, zij het dan tijdelijk, terug in de stad waarvoor ze oorspronkelijk zijn gemaakt. Op de binnenpanelen worden gebeurtenissen uit het leven van Elizabeth van Hongarije weergegeven: haar verloving en het huwelijksmaal met Lodewijk IV, markgraaf van Thüringen, het afleggen van de gelofte om zich na de dood van haar gemaal terug te trekken in een klooster. Op het andere paneel zijn het vertrek van Lodewijk naar het Heilige Land te zien, hoe Elizabeth de zieken verzorgt, haar sterfbed en begrafenis. Op de oorspronkelijke buitenpanelen heeft de schilder de Elizabethsvloed weergegeven zoals dat aan hem jaren na de ramp moet zijn verteld uit herinneringen en verhalen van kleinkinderen en achterkleinkinderen van de overlevenden, met op het linkerpaneel de Onze-Lieve-Vrouwekerk en op het rechterpaneel de dijkdoorbraak bij Wieldrecht. Op beide panelen zijn mensen op de vlucht voor het water. Naast het verleden wordt ook de toekomst, zoals het veranderende klimaat en de stijging van de zeespiegel, in de tentoonstelling belicht. De tentoonstelling ‘De Sint Elisabethsvloed, de eeuwige strijd tegen het water’, die ook een beeld schetst van de kwetsbaarheid van Nederland, is tot en met 28 mei 2007 te zien in het Dordrechts Museum in Dordrecht. Dordrechts Museum Museumstraat 40, Dordrecht tel: 078-6482148 Info: www.dordrechtsmuseum.nl 12 oktober 2006 - 27 mei 2007 Open: dinsdag t/m zondag van 11.00 - 17.00 uur Gesloten: 25 december 2006 en 1 januari 2007 Rondleidingen op aanvraag, tel: 078-6482145.