Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 11]

Kroniek

Design canjotto.be/photoCkoen de waal

Moderne kunst in Oostende
Ariane Pikaar

ENSOR en de avant-gardes aan zee is de lange titel van een jubileumtentoonstelling in het Museum voor Moderne Kunst in Oostende PMMK. Opgelet: het gaat wel om Ensor maar ook om andere avant-gardistische schilders èn om de zee. Er hangen van hem 35 schilderijen, omringd door ruim 250 schilderijen van realisten, surrealisten, symbolisten en expressionisten. Hij bleef zelf zijn hele leven (1860-1949) een eenling, die zich afzette tegen elk traditionalisme, epigonisme of systeem. Hij wilde een persoonlijke wereld scheppen. Ensor omringde zich met kunstenaars, was lid van een kunstkring, richtte zelf een Cercle des Beaux Arts op in Oostende, onderging dus invloeden, maar bleef eigenzinnig werk maken. Zó eigenzinnig dat zijn werk vele malen geweigerd werd op salons waar zijn tijdgenoten wel vertegenwoordigd waren. Eigenlijk zag Ensor zich als heilbrenger. De erkenning voor zijn rol als vernieuwer kwam pas laat, in 1929, met een overzichtstentoonstelling in Brussel. Daar werd voor het eerst het enorme doek uit 1888, ‘De Intrede van Christus in Brussel’, getoond. Volgens sommigen heeft Christus de trekken van Ensor ...

20 PMMK

jaar aan zee ‹ ans sur mer ‹ Jahre am Meer ‹ years by the sea

Het gebouw

Wie het station van Oostende uitloopt, ruikt de zee en ziet containerschepen boven de kade uittorenen. De route naar het museum leidt langs een volle zeejachthaven met middenin een indrukwekkende driemaster.

Het museum is sinds twintig jaar gevestigd in een groot (14.000 m²!) pand uit 1947 van architect Gaston Eysselinck, in een zijstraat van het centrum. Op een koude dag is het goed binnenstappen in het Art Café bij de ingang. Ooit was het enorme gebouw met de opvallende glasgevel een grootwarenhuis voor collectieven. Sporen van dat verleden zijn nog te vinden in de ijzeren toegangsdeuren en de betegelde wanden. Het is een karakteristiek gebouw met vele trappen, pilaren en ruimtes op vijf niveaus. Overal zijn vides, afgeschermd door industriële relingen van ijzeren buizen, waardoor de vloeren beneden gezien worden. Met behulp van kleur en mobiele wanden is de ruimte onderverdeeld, het resultaat heeft veel weg van een boeiend doolhof. De vaste collectie is gedeeltelijk te bezichtigen, terwijl op de bovenste verdieping een expositie is ingericht van Gijs Bakker, bekend hedendaags sieradenontwerper.

Realiteit en Licht

Geboren in 1860 in Oostende, gelegen aan de kust, waar hij een groot deel van zijn leven doorbracht en ook stierf, was James Ensor gevoelig voor het licht van de zee. Hij zei daarover: ‘Ik groeide op tussen schitterende paarlemoeren

[p. 12]

James Ensor, De intocht van Christus (detail).

schelpen in de duizenden schakeringen van de regenboog, tussen de bizarre geraamtes van zeemonsters en zeeplanten. Die omgeving vol kleurenpracht, overvloed aan lichtstralen en weerkaatsingen deden mij als schilder verliefd worden op kleuren en gevoelig voor het verblindend vuurweerk van het licht.’

De tentoonstelling begint met zeeschilderijen van Courbet, Monet en Louis Artan de Saint-Martin, bewonderd door Ensor. Hij bewonderde ook Turner, voor wiens omgaan met licht hij eens naar Engeland reisde. Zijn eigen gebruik van kleur en licht is onovertroffen subtiel in werken als Grote Marine (1885), Carnaval op het strand (1887) en Christus bedaart de storm 1891. Hij hechtte aan de vluchtigheid van het beeld en bereikte dat door vele kleurnuances naast elkaar te zetten.

Ook pointillisten zijn vertegenwoordigd, met werk van Théo Van Rijsselberghe, Henry Van de Velde en Willy Finch, maar al bewonderde Ensor Jan Toorop, die ook een pointillist was, hij verzette zich hevig tegen deze stijl. Het spectaculaire werk Intocht van Christus in Brussel uit 1888 kan gezien worden als een uiting van dit protest. Op de tentoonstelling hangt in een aparte zaal een nooit vertoonde kopie op calquepapier, gemaakt als ontwerp voor een wandtaptijt, dat overigens nimmer is gerealiseerd. Het origineel is aangekoch door het Getty Museum in Los Angeles in 1987.

Ook stillevens en portretten zijn gerangschikt onder de noemer ‘realiteit en licht’, waaronder voluptueus geschilderde roggen. Bij binnenkomst in het museum was de bezoeker al getroffen door een Zelfportret met bloemenhoed uit 1883. Ook nu nog enigzins choquerend, vooral door de blik van de schilder. Ensor blijkt wel honderd zelfportretten geschilderd te hebben...

Droom en Emotie

In de tijd van droomduiding en symbolisme in de negentiende eeuw die volgde op het impressionisme, ging het meer om de innerlijke beleving dan de werkelijkheid. Het verbaast niet dat er van een andere beroemde schilder uit Oostende, Léon Spilliaert een flink aantal werken hangt met zeegezichten uit de periode 1900-1910, maar diens kleurgebruik is sober en zelfs somber te noemen. Spilliaert was ook gefascineerd door de zee, maar bij hem ging het niet om licht en kleur, maar om gevoel en mysterie.

Ensor ontwikkelde een eigen kritische visie buiten alle stromingen, hij wilde ‘een persoonlijke wereld scheppen’. Die wereld was bevolkt door nachtmerries en angstvisioenen. Maskers werden het middel voor Ensor om aan zijn persoonlijke demonen een vorm te geven, maar tevens om een sterk coloriet te gebruiken. Hiervan zijn vele voorbeelden op de tentoonstelling te vinden, bijvoorbeeld Oude dame met maskers uit 1889, De intrige uit 1890, De dood en de maskers uit 1897 en het veel latere Rode kool en maskers. Jeugdherinneringen spelen een grote rol in dit motief, vanwege het jaarlijkse carnaval en de winkel in souvenirs, chinoiserieën en maskers van zijn moeder. Ook hier speelt de Intocht van Christus een cruciale rol met vele, niet zo verheven emoties afgebeeld als maskers.

De surrealistische schilder Paul Delvaux, vertegenwoordiger van een andere stroming, is beïnvloed door Ensor sinds het bezoek aan de overzichtstentoonstelling in 1929. Hij moet toen het schilderij Skelet bekijkt chinoiserieën van rond 1890 gezien hebben. Ook het skelet is bij Ensor een prominent thema vanaf 1887, op deze tentoonstelling is Pierrot en de skeletten te zien (1905). De beroemde surrealist Magritte ontbreekt natuurlijk niet, maar heeft thematisch weinig met Ensor te maken.

Invloed en navolging

Om de invloed van Ensor aan te tonen, is een groot aantal moderne schilderijen opgenomen, tot aan Karel Appel toe. Museumdirecteur en auteur van de catalogus, Willy Van den Bussche, en co-auteur Luco Verheydt zien invloed van Ensor op de Cobrabeweging.

[p. 13]

James Ensor, Zelfportret met bloemenhoed. ©Mus. v. Schone Kunsten Oostende, SABAM, Belgium 2006

Er bestaan ook werken die rechtstreeks geïnspireerd werden door Ensor: Alechinsky schilderde een pendant van de Intocht in 1964 onder de titel De laatste dag, helaas niet te zien op de tentoonstelling, daarentegen wel zijn Hommage aan Ensor uit 1956 en het expressieve Alice grandit uit 1961. Serge Vandercam eert Ensor duidelijk met zijn Ik en de maskers in 1967. Ronduit geestig, maar ook méér dan dat, is De intrede van Ensor te Oostende uit 1976, van de hand van Jean Milo. Dat is één dwarreling van heldere kleurslierten die meteen aan de eerste Intocht doet denken.

James Ensor Pierrot en skeletten. ©privécollectie, SABAM, Belgium 2006

Kleur en expressie

Het gedeelte over kleur en expressie is op de tentoonstelling het grootst, in de catalogus beslaat het de meeste bladzijden. Ensor was immers vernieuwend in zijn eigenzinnig en expressief kleurgebruik, waarin kleur belangrijker was dan vorm of lijn.

Voor Ensor is nu een intieme donkerrode ruimte gecreëerd. Naast twee ontroerende en heel persoonlijke doodsportretten van zijn moeder en tante hangen daar ook twee Oostendse stadsgezichten, onder andere van de Vlaanderenstraat, waar de schilder een huis bezat dat nog steeds te bezichtigen valt. Ensor woonde de laatste 32 jaar van zijn leven op nr. 27.

Verderop hangt het schilderij uit 1908 van De oestereetster, dat hij zelf als zijn beste beschouwde, maar dat herhaaldelijk geweigerd werd. De heftige kleurcontrasten in een verder nogal burgerlijk onderwerp, riepen kennelijk veel weerstand op. Verder werken van Rik Wouters en Jan Sluijters, alsook van de Vlaamse expressionisten Constant Permeke, Frits Van den Berghe en Gustave De Smet. Dan blijven er nog velen onbesproken, zoals Heinrich Campendonk, Leo Gestel en Edgar Tytgat.

Al met al is de tentoonstelling een staalkaart van de kunst in de lange periode dat James Ensor leefde en daarna. Duidelijk wordt ook dat Ensor een geheel eigen plaats inneemt met zijn onderzoek naar de kracht van licht en kleur.

Op de terugweg is het verleidelijk even naar zee te lopen, de kleuren van de avondlucht en de zee zijn niet veranderd sinds Ensor...

PMMK

Museum voor Moderne Kunst-aan-zee

Romestraat 11 B-8400 Oostende

T 0(032)59-50 81 18

[e-mail]

www.ensoraanzee.be

Tentoonstelling Ensor en de avant-gardes aan zee

30 september 2006 - 25 februari 2007

Open: di t/m zo van 10-18 uur

Gesloten: 25 december 2006 en 1 januari 2007

Toegang: € 10,-, met reductie € 8,-.

Rondleidingen op aanvraag. Kinderen t/m 12 jaar gratis.

Er worden kinderateliers gehouden.

Audiogidsen N, F, E, D.: € 3,-

Catalogus (N, F, E): Willy Van den Bussche en Luco Verheydt, Ensor en de avant-gardes aan zee. Brussel: Mercatorfonds, 2006, paperback. Prijs: € 30,-, gebonden € 38,-.