Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 36]

Uitspraak
De uitspraak van Franse nasalen in het Nederlands
Siegfried Theissen & Karine Leruse

In het Nederlands kunnen de Franse nasalen [ɑ̃)] (croissant, diligence), [ɔ̃] (caisson), [ε̃] (mannequin) en [œ̃] (parfum) zowel bewaard als ook vernederlandst worden tot [ɑn], [ɔn], [εn] en [Λm]. In dit artikel vergelijken we de mening van enkele woordenboeken (Uitspraakwoordenboek van Heemskerk & Zonneveld, HZ, 2000; de Grote van Dale, GVD, 2005, 14de druk; de Hedendaagse van Dale, HVD, 2002, 3de druk; Kramers, KRA, 1996, 21ste druk) met de resultaten van een enquête die in het academiejaar 2004-2005 door Karine Leruse van de universiteit Luik bij 106 informanten (52 Vlamingen en 54 Nederlanders uit alle Vlaamse en Nederlandse provincies) gehouden is. De enquêteresultaten staan tussen vierkante haakjes; lv = lichte voorkeur (55-64 %); dv = duidelijke voorkeur (65-80 %); bu = bijna uitsluitend (81-100 %); nas = genasaleerde vocaal; g.nas = geen genasaleerde vocaal; N = Nederlandse informanten; B = Belgische informanten.

1	HZ en GVD geven dezelfde informatie. (Er wordt alleen maar rekening gehouden met KRA en HVD als ze het oneens zijn met HZ of GVD.) a) Ze vermelden alleen de nasaal. diligence [N: dv g.nas; B: bu nas] elegance [N: dv g.nas; B: dv nas] intendance [N: lv g.nas; B: dv nas] romance [N: lv nas; B: bu nas] surseance [N: lv nas; B: lv nas] b) Ze vermelden geen nasaal. ambulancier [N: bu g.nas; B: dv g.nas] bonbon [N: lv g.nas; B: lv g.nas] fanfare [N: bu g.nas; B: dv g.nas] nonchalance [N: dv nas; B: dv nas] pendant [N: dv g.nas; B: dv nas] quarantaine [N: dv g.nas; B: dv nas] rembours [N: dv g.nas; B: dv nas] c) Ze vermelden beide realisaties. chanteur [N: bu g.nas; B: dv nas] croissant (KRA: alleen nasaal) [N: bu nas; B: bu nas] elan [N: dv g.nas; B: bu nas] entente [N: beide; B: bu nas] entourage [N: dv g.nas; B: bu nas] entr'acte (KRA: alleen nasaal) [N: dv g.nas; B: dv nas] entrecôte (KRA: alleen nasaal) [N: dv g.nas; B: bu nas] entree [N: dv g.nas; B: bu nas] entremets (KRA: alleen nasaal) [N: dv g.nas; B: dv nas] entrepot (KRA: alleen nasaal) [N: dv g.nas; B: bu nas] entresol (KRA: alleen nasaal) [N: dv g.nas; B: bu nas] envelop (KRA: alleen nasaal) [N: dv g.nas; B: lv g.nas] lingerie (KRA: alleen nasaal) [N: dv nas; B: bu nas] d) De realisatie zonder nasaal is Belgisch. (KRA vermeldt geen Belgische varianten.) guirlande [N: bu nas; B: beide]
2	HZ/GVD: geen nasaal; GVD: nasaal = Belgisch brancard [N: dv g.nas; B: lv g.nas]
3)	HZ en GVD zijn het niet eens. a) HZ: geen nasaal; GVD: nasaal agent-provocateur (KRA = GVD) [N: bu g.nas; B: gv g.nas] amant (KRA = GVD) [N: dv nas; B: dv nas] impromptu (KRA: im,om = nas) [N: lv nas; B: dv nas] orangeade (KRA = GVD) [N: lv g.nas; B: lv nas] paravent [N: dv nas; B: bu nas] b) HZ: geen nasaal; GVD: beide campagne (KRA = HZ) [N: bu g.nas; B: bu g.nas] invité (KRA = GVD) [N: lv nas; B: bu nas] plafond (KRA = HZ) [N: bu g.nas; B: bu g.nas] parfum (KRA = HZ) [N: bu g.nas; B: dv nas] c) HZ: geen nasaal; nas. = Belgisch; GVD beide dependance (KRA: alleen nasaal) [N: dv g.nas; B: dv nas] flacon [N: dv g.nas; B: lv g.nas] d) HZ: beide; GVD: geen nasaal emballage (KRA = GVD) [N: dv g.nas; B: dv nas] infirmerie [N: beide; B: dv nas] remplaçant (KRA = GVD) [N: lv g.nas; B: dv nas] e) HZ: nasaal; GVD: beide restaurant: (KRA = GVD) [N: dv g.nas; B: dv g.nas] f) HZ: beide; GVD: nasaal avant-garde (KRA = GVD) [N: lv g.nas; B: dv nas] blouson [N: beide; B: lv nas] chanson (KRA = GVD) [N: beide; B: dv nas] clientèle (KRA = GVD) [N: dv g.nas; B: dv nas] degoutant [N: bu g.nas; B: bu g.nas] en gros (KRA = GVD) [N: lv g.nas; B: lv nas] ensemble (KRA = GVD) [N: lv g.nas; B: bu nas]

[p. 37]

entre-deux [N: dv g.nas; B: bu nas] entrefilet [N: dv g.nas; B: bu nas] entrepreneur [N: dv g.nas; B: bu nas] gendarme (KRA = GVD) [N: dv g.nas; B: dv nas] genuanceerd [N: bu g.nas; B: bu g.nas] sous-entendu [N: lv g.nas; B: bu nas] timbre [N: dv g.nas; B: beide] va-banque [N: dv g.nas; B: dv nas] g) HZ: beide; GVD: geen nasaal; nasaal is Belgisch engagement [N: bu g.nas; B: dv nas]

Commentaar

a) De woordenboeken

Voor iets meer dan de helft van de 58 onderzochte woorden zijn HZ en GVD het niet eens, maar slechts in 5 gevallen (zie 3a) zijn ze het helemaal oneens. Voor de andere woorden vermeldt HZ 19 keer beide mogelijkheden, terwijl de GVD alleen een van beide honoreert. De omgekeerde situatie (HZ: één uitspraak; GVD: beide) doet zich maar 7 keer voor. Als we daarbij nog de 13 gevallen optellen waar beide woordenboeken de twee realisaties opnemen (1c), zien we dat volgens (een van) die twee woordenboeken de uitspraak van twee derde van de 58 onderzochte woorden instabiel is. Wat de twee andere woordenboeken betreft: HVD is het altijd eens met GVD, maar KRA gaat zijn eigen weg: voor de 13 woorden waar HZ en GVD beide realisaties aanvaarden (1c), honoreert hij voor twee derde hiervan alleen maar de realisatie met nasaal. Waar HZ en GVD niet akkoord gaan, kiest hij 14 keer de restrictieve kant van GVD, 3 keer die van HZ en voor dependance (3c) is hij het met geen van beide eens. KRA heeft geen enkele Belgische variant opgenomen, HZ doet dat in 4 (1d; 2; 3c) en GVD in 3 gevallen (1d; 2; 3g). Globaal schrijft HZ maar 7 keer (1a, d; 3e) alleen een nasaal voor, tegenover 26 keer bij GVD (1a, d; 3a, f). In 19 gevallen vermeldt HZ alleen de realisatie zonder nasaal (1b; 2; 3a, b, c), tegenover 12 keer bij GVD (1b; 2; 3d, g). HZ geeft dus over het algemeen de voorkeur aan de uitspraak zonder nasaal en GVD aan die mét nasaal. De instabiliteit in de realisatie van de Franse nasalen blijkt duidelijk daaruit dat de GVD in 20 (1c; 3b, c, e) en HZ zelfs in 32 (1c; 3d, f, g) van de onderzochte 58 gevallen beide realisaties honoreren.

b) De woordenboeken en de enquête

1) De Nederlandse informanten

Voor de woorden van categorie 1a en d (alleen nasaal) zijn de Nederlandse informanten het niet helemaal eens met HZ/GVD: alleen guirlande (1d) spreken ze bijna allemaal met een nasaal uit. Bij intendance, romance, surseance is er alleen maar een lichte voorkeur voor een van de twee realisaties en voor diligence en elegance wijken ze helemaal af van de enige mogelijkheid die HZ/GVD voorschrijven. Voor 1b en 2 (geen



nasaal) volgen ze over het algemeen wel de twee woordenboeken; alleen voor nonchalance geven ze duidelijk de voorkeur aan de realisatie met nasaal en bij bonbon aarzelen ze. Voor 1c (beide mogelijkheden) wordt er in 10 van de 13 gevallen resoluut gekozen voor een uitspraak zonder nasaal, bij croissant en lingerie voor die mét nasaal en bij entente kwamen beide realisaties even vaak voor. Wat de 5 woorden betreft waar HZ en GVD het helemaal oneens zijn (3a),volgen ze één keer HZ (agent-provocateur), twee keer GVD (amant, paravent) en bij impromptu en orangeade aarzelen ze. In de andere 26 gevallen waar HZ en GVD het maar gedeeltelijk eens zijn, gaan ze alleen 3 keer akkoord met de GVD: beide realisaties bij invité (3b), geen nasaal bij emballage en engagement (3d, g). HZ daarentegen volgen ze in 13 gevallen: beide realisaties bij avant-garde, blouson, chanson, en gros, ensemble, infirmerie, remplaçant en sous-entendu (3d, f); geen nasaal bij campagne, dependance, flacon, plafond en parfum (3b, c). Opvallend is dat de Nederlandse informanten in 10 gevallen (clientèle, degoutant, entre-deux, entrefilet, entrepreneur, gendarme, genuanceerd, restaurant, timbre en va-banque) zowel van HZ als van GVD afwijken: waar die alleen de nasaal of beide realisaties voorschrijven, geven zij duidelijk de voorkeur aan de uitspraak zonder nasaal.

2) De Vlaamse informanten

Voor 1a (alleen nasaal) zijn de Vlaamse informanten het, in tegenstelling tot de Nederlandse informanten, eens met HZ/GVD, behalve voor surseance, waar ze aarzelen. Voor 1b (geen nasaal) volgen ze de woordenboeken alleen maar in 2 gevallen (ambulancier, fanfare); bij bonbon is er twijfel, maar bij de 4 andere woorden (nonchalance, pendant, quarantaine, rembours) geven ze duidelijk de voorkeur aan de realisatie mét nasaal. Bij 1c (beide mogelijkheden) wordt er voor 12 van de 13 woorden resoluut voor de uitspraak met nasaal gekozen; alleen bij envelop wordt er geaarzeld. Bij 1d en 2,

[p. 38]

waar een van de twee realisaties als Belgisch beschouwd wordt, treffen we die uitspraak veel vaker (maar niet uitsluitend) bij de Vlaamse informanten aan. Voor de 5 woorden (3a) waar HZ en GVD het helemaal oneens zijn, volgen ze maar één keer HZ (agent-provocateur), 3 keer GVD (amant, impromptu, paravent) en bij orangeade aarzelen ze. In de andere 26 gevallen waar HZ en GVD het maar gedeeltelijk eens zijn, gaan ze slechts 5 keer akkoord met HZ: geen nasaal: campagne, plafond; beide realisaties: blouson, en gros, timbre. GVD daarentegen volgen ze in 10 gevallen: alleen nasaal: avant-garde, chanson, clientèle, ensemble, entre-deux, entrefilet, entrepreneur, gendarme, sous-entendu, va-banque. De realisatie met nasaal van dependance, engagement en flacon, die als Belgisch beschouwd wordt, treffen we ook hier vaker aan dan bij de Nederlandse informanten. Het valt weer op dat de Vlaamse informanten voor 8 woorden (degoutant, emballage, genuanceerd, infirmerie, invité, parfum, remplaçant, restaurant) zowel van HZ als van GVD afwijken.

Instabiliteit

De boven al geconstateerde instabiliteit in de woordenboeken vinden we ook terug bij de informanten: in het Noorden komen beide realisaties even vaak voor of er is slechts een lichte voorkeur voor een van beide bij avant-garde, bonbon, chanson, ensemble, entente, impromptu, infirmerie, intendance, invité, remplaçant, romance en sous-entendu. In het Zuiden is dat alleen maar het geval bij brancard, envelop, flacon, guirlande en timbre. Het Noorden en het Zuiden aarzelen samen bij blouson, en gros, orangeade en surseance.

Noord en Zuid

De Nederlandse en de Vlaamse informanten zijn het maar voor 13 woorden helemaal eens:

a) geen nasaal: agent-provocateur, ambulancier, campagne, degoutant, fanfare, genuanceerd, plafond, restaurant; b) nasaal: amant, croissant, lingerie, nonchalance, paravent. In 24 gevallen zijn ze het helemaal oneens: in het Noorden is er een duidelijke voorkeur voor de realisatie zonder nasaal en in het Zuiden een even duidelijke voorkeur voor de realisatie mét nasaal bij chanteur, clientèle, dependance, diligence, elan, elegance, emballage, engagement, entourage, entr'acte, entrecôte, entre-deux, entree, entrefilet, entremets, entrepot, entresol, parfum, pendant, quarantaine, rembours, va-banque. De omgekeerde situatie (in het Noorden een duidelijke voorkeur voor nasaal en in het Zuiden voor de realisatie zonder nasaal) doet zich niet voor.

Twee nasalen in één woord

Uit de bespreking is gebleken dat de twee Franse nasalen in bonbon, entente en pendant door de woordenboeken en de informanten op dezelfde manier behandeld worden: of allebei mét nasaal, of allebei zonder nasaal. Maar dat is niet het geval bij alle woorden waarin twee of zelfs drie Franse nasalen voorkomen. De vraag is hier of de realisatie van de ene nasaal een invloed heeft op de realisatie van de andere. Bij impromptu, intendance en remplaçant, waar er in het Noorden geaarzeld wordt tussen de twee uitspraakmogelijkheden van de vet gedrukte lettergreep en er in het Zuiden een duidelijke voorkeur is voor de nasaal, werden de andere Franse nasalen in die woorden nooit met een nasaal uitgesproken, ook niet door de Vlaamse informanten die over het algemeen wél de voorkeur geven aan de realisatie met nasaal. In zes andere woorden wordt de niet besproken Franse nasaal ook in het Nederlands altijd als nasaal gerealiseerd. Maar dat belet niet dat de vet gedrukte nasaal in ambulancier, dependance, quarantaine in het Noorden meestal niet genasaleerd wordt. In het Zuiden is dat, behalve bij ambulancier, wél het geval, maar dat heeft waarschijnlijk minder te maken met een invloed van de tweede nasaal dan met de algemene tendens om in het Zuiden een nasaal te realiseren. Voor chanson en ensemble wordt in het Noorden bij de uitspraak van de vet gedrukte nasaal geaarzeld tussen de twee mogelijkheden. Alleen nonchalance wordt in het Noorden en het Zuiden met twee nasalen uitgesproken. De aanwezigheid van een tweede of derde nasaal schijnt dus geen invloed te hebben op de realisatie van de hier besproken nasalen.

Conclusie

HZ en GVD zijn het in iets meer dan de helft van de 58 onderzochte gevallen niet eens: slechts in 5 gevallen gaan ze helemaal niet akkoord; voor de andere woorden vermeldt HZ vaker de twee mogelijkheden. De Nederlandse informanten volgen vaker HZ, de Vlaamse informanten vaker de GVD. In iets minder dan een derde van de gevallen wordt in het Noorden en/of in het Zuiden geaarzeld: ofwel komen beide realisaties even vaak voor, of er is maar een lichte voorkeur voor een van de twee. In het Noorden (waar de instabiliteit groter is) is er dan bijna altijd een lichte voorkeur voor de uitspraak zonder nasaal. Die tendens wordt bevestigd door de 24 gevallen (40% van het totaal) waar de Nederlandse informanten bij voorkeur of zelfs bijna uitsluitend geen nasaal uitspreken en de Vlaamse informanten wél. In het Noorden waren er maar 5 woorden (amant, croissant, lingerie, nonchalance, paravent) die duidelijk met een nasaal werden uitgesproken; in het Zuiden waren dat er 39. De Franse nasalen zijn dus in het Noorden al veel vaker vernederlandst dan in het Zuiden. De nog steeds grote Franse invloed in Vlaanderen zal daar wel debet aan zijn. Dat de Vlaamse informanten bij bepaalde door de woordenboeken gesignaleerde Belgische uitspraken soms iets minder ‘Belgisch’ gereageerd hebben, kan misschien verklaard worden doordat ze allemaal een academische opleiding hadden. De aard van de nasaal [ɑ̃], [ɔ̃], [ε̃], [ε̃]) had geen invloed op de realisatie ervan.