Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 32]

Nederlands van Nu
Jaargang 54 - oktober 2006

Een beetje prostitutie
Frans Debrabandere

Het internationaal gebruikelijkste woord voor het zogenaamd oudste beroep ter wereld is eigenlijk niet zo heel oud. We treffen het woord prostitutie nl. voor het eerst in 1797 aan. En pas in 1878 komen we een prostituee tegen. De Fransen, bij wie we die woorden geleerd hebben, kenden de prostituée al in 1596 en de prostitution - althans in de betekenis die ons hier bezighoudt - in 1690. Het Latijnse woord prostitutio betekende ‘het tentoonstellen’ en is afgeleid van het werkwoord prostituere ‘te koop aanbieden’. Stituere betekent namelijk ‘plaatsen, neerzetten’ en prostituere is dus eigenlijk niets anders dan ‘in de etalage zetten’. Zo bekeken is raamprostitutie een pleonasme. Dat oude beroep is lange tijd een uitsluitend vrouwelijk beroep geweest. Alle oude definities van prostituee hebben het over de vrouw die tegen betaling haar lichaam ter beschikking stelt van mannen. De Van Dale van 1924 kent alleen de prostituee, die hij vertaalt als ‘hoer’. En prostitutie omschrijft hij met ‘als beroep door vrouwen bedreven ontucht; veilheid van vrouwen’. Pas de tiende druk van 1976 voegt er de mannen aan toe: ‘als beroep bedreven ontucht van vrouwen en ook van mannen’. De elfde uitgave van 1984 ten slotte maakt een onderscheid tussen de prostitué ‘jongen, man die zich prostitueert’ en prostituée ‘hoer, publieke vrouw’. De jongste spelling onderscheidt de mannelijke prostitué van de vrouwelijke prostituee. We vragen ons terloops af waarvoor dat spellingonderscheid wel nodig was. Er is geen enkel uitspraakverschil en nu sekseneutrale beroepsnamen gebruikelijk geworden zijn en een burgemeester, directeur, minister zowel mannelijk als vrouwelijk kunnen zijn, is een prostituee m/v toch even goed mogelijk.

Het bastaardwoord prostituee heeft, doordat het voor de gemiddelde taalgebruiker ondoorzichtig is en niet open en bloot zegt waarover het gaat, eufemistische waarde. Het is een beroepsnaam zoals een andere. Maar de taal heeft heel wat andere en oudere woorden. Het bekendste is ongetwijfeld hoer, Duits Hure, Engels whore. Het nu zo pejoratieve woord heeft toch wel een hele positieve en zelfs lieftallige oorsprong. Het is hetzelfde woord als Latijn cara, de vrouwelijke vorm van carus ‘dierbaar, lief, geliefd’, waaruit ook Frans cher ontstond. In het Oudiers betekent caraim ‘liefde’, carae ‘vriend’, Kymrisch car ‘vriend’. Als we cara als de Indo-Germaanse representant beschouwen, dan kunnen we daar heel makkelijk onze Mnl. hoere, Duitse Hure van afleiden. De Idg. k wordt door de eerste klankverschuiving ch en dan h, zoals in hart, Herz >< Lat. cor, cordis. Idg. lange a wordt Germaanse lange o; aan Lat. frater beantwoordt Gotisch brôÞar, aan Lat. fagus ‘beuk’ Gotisch bôka ‘letter, schrift’. Die lange ô evolueert in het West-Germaans, tot bv. Oudhoogduits uo, in bruoder, buoh ‘boek’ en ook huora. Ook het Oudnederlands zal zo'n tweeklank hebben gehad en dat blijkt uit de oe-spelling in broeder, boek, hoer. In heel wat West-Vlaamse dialecten hoor je nog die tweeklank. Ten slotte is die slot-a zowel in het Duits als in het Nederlands verdoft tot een sjwa in Hure, Mnl. hoere, zoals het woord in het conservatieve West-Vlaams nog altijd klinkt.

Al heel vroeg sloeg het woord op buitenechtelijke liefde. Gotisch hôrs was een echtbreker en Oudhoogduits huor betekende ‘ontucht, echtbreuk’, huora ‘deerne, overspelige vrouw’. In de Würzburger Beichte (9de eeuw) luidt de overtreding van het zesde gebod: oftor huorlustigiu... sprah ih ‘ik sprak vaak onkuise woorden’. Oudnoords hóra betekende ‘overspelige vrouw’. Hoer kreeg een heel slechte reputatie en zo laag achtten protestanten de roomskatholieke kerk, dat ze haar - verwijzend naar Apocalyps XIV, 8 - de grote hoer of de hoer van Babylon noemden. In het Frans komt de term la Prostituée de Babylone al in 1734 voor. Het woord hoer komt in allerlei ongunstige betekenissen voor: hoerenbad ‘alleen de oksels en het kruis wassen’, hoerenboel ‘ontuchtige boel’, hoerenborrel ‘met water aangelengde borrel’, hoerenkind ‘onecht kind’, hoerenkleur ‘lelijke kleur’, hoerenmaat ‘schrale maat’, hoerenstreek ‘gemene streek’, hoerentranen ‘geveinsde tranen’. Wie kletst als een ouwe hoer, die ‘zeurt verschrikkelijk’. Een ‘kletskous’ noemen we dan ook een ouwe hoer. Geouwehoer is ‘gezanik’, ook eufemistisch ge-o-ha.

De deerne is wel niet zo diep gezonken als de hoer, maar ze is toch soms aan lager wal geraakt als ‘lichtekooi’. Oor-

[p. 33]

spronkelijk betekende deerne ‘dienstmaagd, maagd, jong meisje’. Het zou ons te ver voeren de hele etymologie uit de doeken te doen, maar laten we ons er toe beperken dat het woord verwant is met dienen. De onschuldige betekenis heeft het woord nog in de Beierse verkleinvorm Dirndl ‘jong meisje’ ook ‘dirndljurk’. Maar in het Hoogduits is Dirne een ‘prostituee’. Deze betekenis is voortgevloeid uit de lage sociale positie van het dienstmeisje.

Een ander oud woord voor hoer is snoer. In de 15de eeuw lezen we dat Lysbette uitgescholden werd, dat ze was een quade puppe, hoere en snoere. En in Gent lezen in 1567 poete oft snoere. In het Oost-Vlaams heeft het woord nog lang voortgeleefd voor ‘lichte vrouw, lichtekooi’. Ook dit woord was oorspronkelijk niet pejoratief. Middelnederlands snoere was de ‘schoondochter’, en daaruit is dan ‘ontrouwe vrouw’ voortgevloeid. Ook Middelhoogduits snur, snuor betekende naast ‘schoondochter’ ook ‘lichte vrouw’. De minachting voor de hoer horen we in slons, slet, sloerie, snol. In zijn boekje ‘Eroticon’ somt Robert-Henk Zuidinga een hele reeks platte woorden voor de prostituee op, o.m. brakkin, eigenlijk de vrouwelijke vorm van brak ‘jachthond’, wat doet denken aan Engels bitch, eigenlijk ‘teef’, vandaar ‘teef van een wijf’ en ook ‘hoer’. Maar er is toch ook één leuke en veelbelovende naam voor de publieke vrouw, het meisje van plezier, het Duitse Freudenmädchen.

Het nu wel meer gebruikte Duitse woord is Nutte. In de 19de eeuw was eine Nutte nog een niet geregistreerde jonge prostituee, met nog het uitzicht van een kind. Op het einde van de 18de eeuw betekende Nutte in Berlijn nl. ‘jong meisje’ en nuttig in de 19de eeuw ‘klein, onbeduidend, slecht’. Wellicht is het woord beïnvloed door Bargoens Nidde ‘hoer’, Jiddisch nid(d)o ‘menstruerende vrouw’. Verachting voor de hoer steekt in Schlampe, te vergelijken met Ndl. slet, sloerie.

Een hoer wordt in het Frans putain of pute genoemd. Putain is de oude verbogen vorm (cas régime) van Oudfrans pute (cas sujet), zoals nonnain bij nonne. Oudfrans put betekent ‘stinkend, vuil, gemeen, verachtenswaardig’. Het komt van Latijn putidus, afgeleid van putere ‘stinken’, dat in het Frans puer werd. Oudfrans pute was een ‘vrouw van slechte zeden’. Nu citeerden we boven een Gentse tekst uit 1567: poete oft snoere. Een paar andere voorbeelden zijn: 1566-68 want zij hadden in de Langhemunte een poete oft snoere metten achtersten bloot gheleijt; die poeten ofte hoeren hilden. Het woord poete voor ‘hoer, slet’ is nog lange tijd Vlaams geweest. En nu zou je natuurlijk denken dat dit hetzelfde woord is als Frans pute. Maar dat is lang niet zeker. Vermoedelijk is hiervan de oorspronkelijke betekenis ‘slet’, die teruggaat op ‘weke pappige massa, vuil, smeer, gezwel’, te identificeren met puit, waarvan de grondbetekenis ‘zwellen’ is.

Het huis waar de publieke vrouw haar beroep uitoefent, is een bordeel, Duits Bordell, Engels brothel. Het is oorspronkelijk niets anders dan een houten huisje, gemaakt van borden of berderen, in het Duits Bretter, houten planken. Het minderwaardige van zo'n houten kast mondde uit in de betekenis ‘ontuchthuis’. Ontucht impliceert ongeregeld leven, wanordelijkheid, zodat je van een huis waar alles overhoop ligt, kunt zeggen: ‘Wat is dat voor een bordeel’, of zelfs: ‘Dit is een Spaans bordeel’. Ook in het Frans kreeg bordel de betekenis ‘zwijnenstal, rotzooi’ en quel bordel is hetzelfde als ‘wat een troep’. Zo is ook het Italiaanse cas'ino ‘bordeel’ een verkleinvorm van casa ‘huis’ en betekent het oorspronkelijk ‘hokje, hutje’. En che casino betekent net hetzelfde als ‘wat voor een bordeel, quel bordel’. Als het je in Italië alleen maar om het spel te doen is en niet om het overspel, dan leg je in casino het accent op de o. Bij het wanordelijke gedrag in een bordeel hoort als vanzelfsprekend geschreeuw en gekrakeel. Johannes Kneppelhout (1814-1885) schreef: ‘Het is een krakeel, een oproer, een vischmarkt, een bordeel van klanken’.

Een houten hok heet in Vlaanderen gewoonlijk een kot en dat is ook de naam die gegeven wordt aan een bordeel, ook wel kotje, of duidelijker hoerenkot, tegenover Nederlands hoerenkast. Duitse Huren en Dirnen werken in een Hurenhaus, Dirnenhaus, terwijl de Freudenmädchen het veel vrolijker maken in een Freudenhaus. Het volkse Duitse woord is evenwel der Puff. Puffen betekende nl. ‘coïteren’ en deze betekenis is afgeleid van het oorspronkelijker ‘stoten’. Het verband is duidelijk, want ook Ndl. neuken en Duits bumsen betekenen eigenlijk ‘stoten’. Mit einer Dame Puff spielen was zoveel als ‘met een dame vrijen’.

We keren terug naar de liefde. Een Duitse prostituee noemt haar klant haar Freier. Dat is natuurlijk hetzelfde woord als Nederlands vrijer. Een meisje dat verkering heeft, had in mijn jeugd een vrijer. Nu heeft ze een vriend. Maar dat komt toch op hetzelfde neer, want vrijer is het nomen agentis en vriend is het tegenwoordig deelwoord van vrijen, d.i. ‘beminnen, liefhebben, liefkozen’, dat daarna ‘verkering hebben’ ging betekenen en nu zoveel wil zeggen als ‘copuleren, neuken’. Dezelfde verschuiving is gebeurd met Frans baiser ‘kussen’ uit Lat. basiare, dat nu alleen nog ‘neuken’ betekent. Denk erom dat onze vrijdag vernoemd is naar de Germaanse godin Frija, godin van de liefde, en die dag heet in het Frans vendredi uit Latijn dies Veneris, dag van Venus.