Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 22]

Spelling
Spelling vroeger en nu, hier en elders
Jos Wilmots

Een landschap verandert als de mens bomen plant of omhakt, als hij een heuvel afgraaft, of door een natuurramp. Een landschap verandert niet door een impressionistisch, expressionistisch of een ander schilderij dat ervan gemaakt wordt.

Het gelaat van een mens verandert met zijn leeftijd, door een litteken of een facelift.

Het gelaat van een mens verandert niet door een trucfoto of een kubistisch schilderij à la Picasso.

Taal is het landschap dat wij horen, het gezicht van de mens dat spreekt. Taal is een deel van de natuur. Spelling is een visuele, technische weergave daarvan, een schilderij, een foto. Taal is echt, spelling kunstmatig. Spelling blijft een afspraak.

Taal verandert doordat er nieuwe woorden ontstaan en andere verdwijnen, door een verschuiving in de volgorde van woorden en woordgroepen. Taal verandert niet door een spellingwijziging - dat dit wél zo zou zijn, is een hardnekkig misverstand; of ik advocaat dan wel advokaat zeg, niemand hoort het verschil. Dat de apotheker na 1954 de h wegliet uit zijn uithangbord, veranderde niets aan zijn klassieke opleiding, het scheelde wél de prijs van die letter in de rekening.

Taal zou er ook zonder spelling zijn. Taal is welhaast zo oud als de mens, schrift blijkt er sinds zowat 4.000 jaar te zijn en spelling is van nog latere datum. Dat schrift en spelling niet hetzelfde zijn, wordt duidelijk uit de vaststelling dat het blindenschrift van Braille niet verandert door een spellingwijziging.

Van prentjes naar letters

Het eerste schrift was pictografisch. Pictogrammen zijn concrete afbeeldingen / voorstellingen van bekende objecten, zoals bergen, planten, dieren, man, vrouw, of van het verloop van een handeling.

Op de voorzijde van een leistenen palet van koning Narmer van de eerste dynastie (begin 3de millennium v. Chr.) staat de Farao op het punt zijn vijand neer te slaan met een knots. Voorts brengt een valk (de god) de vijand als gevangene (touw rond de nek) uit de delta (waar papyrusstengels groeien).



En beneden vluchten de nog resterende vijanden (twee is meervoud) weg. Het geheel stelt de overwinning voor.

De Azteken in Zuid-Amerika hadden een vergelijkbaar schrift, met ideogrammen, pictogrammen met een symbolisch karakter: niet het concreet afgebeelde voorwerp is bedoeld, maar iets dat ermee geassocieerd is. Zo staat de brandende, instortende tempel (codex Mendoza) voor ‘verovering’.

Wij gebruiken overigens ook nu nog altijd pictogrammen: de stoomlocomotief op het verkeersbord even voor de spooroverweg, het rode en het zwarte autootje als er niet ingehaald mag worden.

De Chinezen hebben nog steeds een (soort van) pictografisch schrift: vijftigduizend tekens - moeilijk om te leren, maar met het enorme voordeel dat ze overal in het land te begrijpen zijn, ook als ze regionaal verschillend uitgesproken worden. Tegenwoordig worden op Chinese scholen echter ook vormen van klankschrift gebruikt.

[p. 23]

Een tweede vorm van schrift was syllabisch, schreef lettergrepen. Het liet niet van ieder begrip een plaatje zien, maar ging in principe te werk zoals de makers van een rebus, die woorden op de klank af met beelden of tekens weergeven. Op die manier ontwikkelde zich o.m. het ideografische schrift van de Azteken.

De plaatsnaam, het plaatssymbool Tochpan had niets met pan (wimpel) noch met toch (konijn) te maken.

Dankzij het syllabische schrift kon het Japans de vijftigduizend tekens van het Chinees voor zichzelf tot zowat tweehonderdvijftig terugbrengen. Aan de voorbeelden hieronder is te zien hoe het ingewikkelde karakter van de tekens afneemt: links uit het Chinees overgenomen maar al aangepaste tekens, rechts syllabische tekens.

Hoe pictogrammen en ideogrammen tot schrift evolueren, blijkt hieronder.

Van links naar rechts: geschreven en gedrukt Chinees, gedrukt en geschreven Japans.

Ook het spijkerschrift waarmee Vlaamse onderzoekers in Iran de jongste jaren zo vlijtig bezig zijn, is syllabisch. Over het oude Perzië en omgeving wist men op dit gebied al van alles sinds de ruïnes van o.m. Babylon en Ninive. Het begrip spijkerschrift kwam in mijn geschiedkundige schoolopleiding al voor bij de Assyriërs en de Feniciërs.

De weg van pictogram naar (syllabisch) spijkerschrift kon als volgt lopen:

Verschillende vormen van spijkerschrift toont dit overzichtje:

Hier zijn de spijkers duidelijk zichtbaar. Uit dat syllabische schrift of lettergrepenschrift ontwikkelde zich het klankschrift: ons alfabet heeft nog maar zesentwintig tekens of letters - afgezien van de diakritische tekens in vele talen. Het klankschrift ontstaat niet toevallig in hetzelfde Midden-Oosten: het Hebreeuws bedient zich ervan, het Arabisch, het Grieks. Via het Latijn krijgen de West-Europese talen er een vorm van. Russisch, Bulgaars en (ten dele) ook Servo-Kroatisch erven een variant van de geleerde monnik Kyril.

Als in zo'n klankschrift iedere klank één teken heeft of een combinatie van tekens, moet er gekozen worden welke tekens.

[p. 24]

Dat is spelling: de keuze van de letter of de letters die iedere klank zal / zullen weergeven. Die keuze is een afspraak, een kwestie van regels, en voor de beschrijving van de regels die onze eigen taal betreffen, kan het best verwezen worden naar het inleidende hoofdstuk ‘Spelling’ in Van Dale - Groot Woordenboek der Nederlandse Taal.

Er is overal en altijd wel iets

Er is de laatste jaren nogal wat spellingcommotie geweest in ons taalgebied. Is dat nodig? Vóór de negentiende eeuw bestond er geen officiële spelling in Nederland. Pas in 1804 kwam er van overheidswege een eerste regeling, die voor het onderwijs verplicht werd. Eeuwenlang waren er geen overal geldende vaste regels. Er bestond een zekere vrijheid met regionale verschillen, zodat specialisten nu teksten en bronnen op grond daarvan kunnen thuisbrengen. Over die verschillen struikelde niemand. Dat zien we nog aan de vele manieren waarop de naam Hendriks bv. geschreven kan en blijkbaar ook mag worden: Hendricks, Hendrickx, Hendrix, Hendrikx, Hendryckx, Henderiks, Henderijckx enz.

Veel hing daarbij af van de schrijver die de naam in de registers van de kerk of de burgerlijke stand optekende, van de periode en de streek. Mensen kunnen erg gehecht zijn aan de schrijfwijze van hun naam en vinden het maar vervelend als die verkeerd gespeld wordt. Met voornamen gaat de (moderne) mens van de andere kant weer spelen: Tejo, Moniek, Lowie, Zjef, Marjan, Flip, Misjoe. Dat hoeft overigens niet gekker te zijn dan: Jan (Johannes), Jaap (Jacobus), Marleen (Maria Magdalena), Trees (Theresia).

Taalgebruikers hebben behoefte aan zekerheid. Als de overheid (op grond van voorstellen van spellingcommissies) die niet kan geven, ontstaat er teleurstelling, én ... gaan er stemmen op dat de overheid zich er niet mee moet bemoeien.

De spelling van het Engels is in de loop van de laatste eeuwen zo goed als niet aangepast aan de veranderingen die de taal zelf onderging. Dat blijkt uit de verschillende manieren waarop dezelfde klinker geschreven kan worden:

receive - peace - piece - deap

few - neutral - furious

make - mai - eight

why - lie - light - dye

En wat is er in de uitspraak nog overgebleven van de als Leicester en Middlesbrough geschreven plaatsnamen?

Behalve enkele woorden - bv. color voor colour, tonite i.p.v. tonight en to realize met een z - zijn zelfs de vooruitstrevende Verenigde Staten niet anders gaan schrijven. In het Verenigd Koninkrijk zijn experimenten gedaan met een vereenvoudigde spelling voor het onderwijs. Door de half historische, inconsequente, moeilijke manier van spellen, zo werd gesteld, schrijven onze schoolkinderen veel fouten, wat tot een minderwaardigheidscomplex leidt en op zijn beurt de oorzaak is van een abnormaal hoge jeugdcriminaliteit. Maar een gemakkelijker spelling voor schoolkinderen alleen schept natuurlijk óók een maatschappelijk probleem. Van ironicus en uitdagend spotter G.B. Shaw (1856-1950) wordt verteld dat hij bij een banket aan een tafeldame vroeg het door hem opgeschreven woord ghoti te lezen, waarbij na een poos bleek dat hij daarmee fish had gespeld: gh van enough, o van het meervoud women en ti van nation.

Men vindt het soms vreemd dat het Duits zijn zelfstandige naamwoorden met een hoofdletter laat beginnen. Demonstreren Engelstaligen hun zelfzekerheid en eigenwaarde door hun ik-persoon van een hoofdletter te voorzien?

Met de spelling van het Frans is het niet anders gesteld. Er is enkele jaren geleden weliswaar iets gedaan aan de door scholieren zo gevreesde accord du participe passé, maar er blijven afgronden bestaan tussen wat je hoort en hoort te schrijven. Een greep uit het klinkerarsenaal:

fermer, fermé / fermée, fermés / fermées, vous fermez

j'ai - et

mai - mais - parfait - Roubaix - dès - c'est

tu as - elle a - à

pourquoi - bourgeois - doigt - toit - froid

joli - Paris - rit

ou - vous - tout

blanc - sans - avant - vent - en - rang - quand

peur - coeur

propos - tantôt - eau

De spelling van eau heeft bij ons het grapje laten ontstaan dat Waterloo de meest typische Belgische plaatsnaam is, want ... tweetalig (water + l'eau).

Het Italiaans, het Spaans en vooral het Turks hebben een benijdenswaardig eenvoudige spelling, met een welhaast fonetische grondslag.

Het Duitse taalgebied heeft het al vroeg aangedurfd de Latijnse c als k te schrijven: Kultur en konsequent, maar blijft bij Qualität en Philosoph, terwijl wij nu consequent kwaliteit produceren. Eind jaren negentig is in Duitsland de discussie losgebarsten, met processen en al, of Schikoree, Portemonee, Spagetti (zonder h) en Majonäse bv. wel mogen. En of - wie schrijft zo'n woord ooit, maar als - of het dan Flussschifffahrt moet zijn. Maar er werd niets gedaan aan: Mal - Saal - Wahl; Gebot - Boot - Kohl; Meer - mehr.

Tussendoor moeten we hier vaststellen dat de Slavische talen met de spelling van hun bastaardwoorden blijkbaar geen moeite hebben: Polen denkt er niet bij na dat okazja, televizja, agencja, masa?, makija? relatief jonge import zijn. En een

[p. 25]

multinationale reus in ‘vast voedsel’ aarzelt niet in grote letters McBekon aan te prijzen.

Wat is een vreemd woord / een bastaardwoord?

Wel niemand zal het spellingverschil tussen de homoniemen (gelijkluidende woorden met afwijkende betekenis) koe en coup willen opheffen. Drastische ingrepen zijn maatschappelijk niet haalbaar (gebleken), hoewel we zonder die nooit helemaal uit de problemen komen met de bastaardwoorden. Waarom moet de advocaat met vakantie? Is hij voor een kind etymologisch herkenbaarder dan dat andere sympathieke woord? Toen in 1954 naast de voorkeurspelling van sommige woorden ook een zgn. progressieve vorm werd toegelaten (een binnen de commissie gesloten compromis), probeerden pseudogeleerde snobs die weg te lachen met een woordbeeld als odeklonje, dat nooit door de commissie was voorgesteld. Dat de apoteker toen ook zonder h mocht, vonden ze taalverarming, wat door die beroepsklasse op economische gronden werd genegeerd: één letter minder te betalen in hun lichtreclame. Maar ook in ander opzicht is die vermeende taalverarming onzin: ik hoor in apotheker geen h, en de taal verandert niet door een h op deze plaats minder.

Intussen is de ‘toegelaten spelling’ van 1954 (meestal de progressieve variant, akademie naast academie / aksent naast accent bv.) weer afgeschaft. Ook de Vlaamse kultuur moe(s)t weer met de Nederlandse cultuur in de pas gaan lopen, wat ook de progressief spellende Vlaamse kranten deden. Maar daarmee zijn niet alle problemen van de schrijvende taalgebruiker opgelost.

Voor tegenstellingen als die binnen de onderstaande rijtjes is er geen andere oplossing dan (hardnekkig) van buiten leren / (moeizaam) onthouden:

advocaat / vakantie; recreatie / rekruut; compressie /

kompres; product / kopie;

commotie / komedie; catalogus / katalysator;

taxeren / taks; sexy / seksshop; tekst(ueel) / context(ueel);

consequent / kwaliteit;

aquarel / relikwie; apotheek / atleet; gynaecoloog / preses;

reïncarnatie / re-integratie; langoest / langoustine.

Hoe komt het dat sommige mensen zo graag pianospelen, maar andere het liever bij gitaar spelen houden?

Zonder etymologie?

In het Afrikaans is de c voor gesproken k zo goed als verdwenen: kritikus / kritikusse. De nevenvorm kritici biedt nog enige weerstand. Die c staat trouwens niet voor een gesproken k. Behalve in de naam Christus en nog een paar met ch beginnende leenwoorden schrijft het Afrikaans g: tog / lag (lachen) / gesig - dogter / agt(tien) / egter - Tsjeggië (verdubbeling tussen twee korte klinkers!). Voorts masjinerie / produksie / sement / sirkel.

De als s gesproken vroegere t wordt ook s geschreven: polisie / petisie / stasie.

Van x heeft het Afrikaans evenmin nog last: eksamen / eksaminandus. Voor de xilofoon en het Bijbelse boek Exodus schrikt men nog terug.

Klinkers van leen- en bastaardwoorden durft het Afrikaans ook op eigen wijze te schrijven: ateljee / sisteem. Ons achtervoegsel -isch is -ies geworden: prakties.

Het Afrikaans heeft dus vrij konsekwent voortgezet wat in de Germaanse talen eeuwen geleden al begonnen was.

Zelfs de meest fervente aanhangers van een etymologisch schriftbeeld onder ons zouden niet terug kunnen. Onze eerste keizer was Julius Caesar, maar wel niemand zou mee willen als de titel van het bekende sprookje opeens als de kleren van de ceiser gespeld werd. Dat kan ook niet, want volgens ons systeem wordt de c vóór e, ei, i als een s uitgesproken. Ook onze kaas zal wel nooit een c krijgen, al was hij oorspronkelijk Romeins caseum formaticum (waarvan de Romaanse talen alleen de vorm toebedeeld kregen, bv. fromage). En calc / cruis / marct spellen omdat het Latijn calx / crux / merca schreef, zou evenmin een kans maken. Van Latijn gesproken: eigenlijk schrijven we wijn en vijg omdat die woorden ooit als vinum en ficus aan de Germanen doorgegeven zijn, maar kleine eieren hoefden we niet bij de Romeinen te lenen. Kun je dat een kind uitleggen? Hadden we niet even goed wein en mein kunnen schreiven? Of is dat te Duits?

Ook het Afrikaans is er overigens niet in geslaagd de (historische) tegenstelling ei - y (voor ij) weg te werken. Het verschil tussen bv. lei (leiden) en ly (lijden) is bovendien nog moeilijker herkenbaar dan in het Nederlands, dat voor de ij een beroep kan laten doen op de klankwisseling van leed / geleden. Sterke werkwoorden heeft het Afrikaans vrijwel alleen in staande uitdrukkingen (een gebreekte been tegenover een gebroken hart).

Met au - ou is het (behalve in eigennamen als de maand Augustus) in het Afrikaans wel gelukt, en wel ten voordele van ou. Het Nederlands zit nog met gauw - oud / saus - koud / flauw - kous.

Rozengeur en maneschijn...

Een oud zeer is de spelling van de tussenklank in woorden als rozengeur en maneschijn. Sommigen onder ons denke dat ze bij het spreke de n van deze twee werkwoorde ook zegge, maar in werkelijkheid is dat niet zo. En evemin in kersenvlaai doen we dat. Vroeger (regeling 1954) schreven we in principe geen n, alleen bij een noodzakelijk meervoud, maar dat gaf aanleiding tot discussie over de kurketrekker en de schroevendraaier. In 1995 werden we verondersteld in principe altijd n te schrijven als het eerste deel een meervoud op en heeft - zodat er tegen de pannenkoek gefulmineerd werd en de zielenpoot nog meer beklaagd werd dan vroeger. Velen vonden de nieuwe regels ingewikkelder dan voorheen.

[p. 26]

Men moest inderdaad van alles weten om uit te leggen waarom paardenvlees, kattenstaart en hartenkreet die n hadden en paardebloem, kattekruid en hartelust niet. Intussen zijn die verschillen weggewerkt door toepassing van de algemene regel en schrijven we dus ook paardenbloem / kattenkruid / hartenlust. Maar helemaal opgelost is ook deze kwestie niet, zoals blijkt uit ambtenarenstatuut en weduwepensioen. Dat laatste is van Dale lange tijd met n blijven spellen, maar in 2005 heeft de redactie de regel van het Groene Boekje overgenomen: weduwe heeft ook een meervoud op s, dus geen tussen-n.

Om kattebelletje bewust zonder n te schrijven moet je weten dat het niets met het een dier van doen heeft, maar in zijn verre etymologie met charta, een Latijnse kaart. Ook voor het verschil reuzenletters - reuzemop is er denkwerk nodig: de letters zijn heel groot, de mop niet; bovendien is reuze een adjectief, want je kunt zeggen ‘Die mop is reuze’. Ooit heeft een ironisch iemand dit syntactische argument misbruikt om van een klotespelling te spreken.

Bijzonder jammer was in 1995 dat de Woordenlijst Nederlandse Taal (het ‘Groene Boekje’) en Van Dale - Groot Woordenboek der Nederlandse Taal het niet altijd eens waren. Dat de betrokken intstanties intussen pogingen gedaan hebben om tot een vergelijk te komen, wordt echter alweer overschaduwd door de publicatie van het ‘Witte Boekje’ van het Genootschap Onze Taal, waarin een aantal afwijkingen wordt gepropageerd.

Zou het ook kunnen dojen?

In de woorden pot en poot wordt het uitspraakverschil tussen de twee klinkers weergegeven door een enkele o en een dubbele oo. Dat is vrij simpel voor een schrijver van de eerste klas, die met eenlettergrepige woorden begint en normaal hoort. Maar zo gauw het meervoud aan de orde is, gaat het herhaaldelijk fout. De verdubbeling van de t in potten lukt nog min of meer; het weglaten van één o in poten is veel moeilijker. Meester en juf zweren bij de waarheid van open en gesloten lettergreep, maar voor onze beginnende schrijver bestaan die gewoon niet, niet ten onrechte overigens, want het hele systeem heeft meer met een gereconstrueerde afspraak dan met echte taalverschijnselen van doen: om poten op die manier te verklaren, moet je van bv. zo uitgaan. Het had ook zoo kunnen blijven (zoals vóór de spelling-Marchand van 1934 in de Nederlandse scholen en vóór 1947 in Vlaanderen). Vraag is dan voor sommigen of niet beter de dubbele oo van poot ook in de meervoudsvorm poten kon blijven staan en of de verdubbeling van de t in potten wel nodig is. En inderdaad: voor de beginner zou de volgende afspraak heel eenvoudig zijn: o van pot is kort en oo van poot is lang, en dus: enkel is kort, dubbel is lang: of nog anders: kort is enkel, lang is (altijd) dubbel. Van een verdubbelingsregel van de medeklinkers is dan helemaal geen sprake meer:

	nu	dan
kort	pot - potten	pot - poten
lang	poot - poten	poot - pooten

En voor wie dit allemaal maar onzin vindt: waarom schrijven we in plaats van waaien / dooien / zeeën niet wajen / dojen / zejen?

En wat vindt u hiervan?

Over de d-t-dt-dd-tt wordt sinds mensenheugenis gepraat, geklaagd, gevloekt. Sommigen vinden het een elitair systeem, want te moeilijk. Kinderen worden er, vinden ze, nodeloos mee geplaagd en menige hoogopgeleide volwassene krijgt het er in een verstrooid moment mee aan de stok. Waarom, zo is ooit voorgesteld, niet van eenvormige schriftbeelden uitgaan?

	ik vind, jij vind, hij vind
zoals in	ik zet, jij zet, hij zet
	zij speeld
zoals in	zij speelde, heeft gespeeld
	het gebeurd
zoals in	het gebeurde, is gebeurd.

Dit zou overeenkomen met de spelling van bv. hoed en hoeden, of hand en handen. Aan het einde van hoed en hand horen en spreken we een t, maar we schrijven d naar analogie van de meervoudsvormen hoeden en handen, waarin we die d ook spreken en horen. Als we hetzelfde doen met ik vind en wij vinden, waarom dan niet met je vindt en hij vindt (dus je vind en hij vind) en bij uitbreiding met zij speeld zoals speelde zeggen de voorstanders.

Maar het zou natuurlijk ook omgekeerd kunnen, door de analogieregel af te schaffen en te schrijven wat we horen:

	ik speel, zij speelt, - heeft gespeelt
maar	ik speelde
	ik, je, hij vint - we, jullie, ze vinden.

In dat geval zou logischerwijs echter ook hoet / hoeden en hant / handen geschreven moeten worden. En voor zulke drastische veranderingen was / is de (conservatieve?) Nederlandstalige mensheid niet te vinden.

Ik prijs hiermee niets aan, ik beschrijf alleen wat mogelijk (geweest) zou zijn en wat ooit door taalkundigen is voorgesteld, met de voorzichtige vraag of schoolkinderen en andere schrijvers het er na enige ervaring niet makkelijker mee (gehad) zouden hebben.

[p. 27]

Ten slotte...

Misschien heeft spelling een te groot maatschappelijk belang gekregen. Als er geen betere, eenvoudiger spelling voorgeschreven kan worden, blijft er alleen een vorm van tolerantie. Als de bananenschillen niet opgeruimd willen worden, mag niemand nog lachen als de andere aap uitglijdt. In geen geval moet men de lerende mensheid plagen met bewust gekozen instinkers, met uitzonderingen allerhande en met de spelling van woorden die niemand ooit gebruikt en die alleen bij het voorlezen van het Groot Dictee van de Nederlandse Taal in Den Haag en het Groot Nederlands Dictee van het Davidsfonds en Knack even in de mond genomen worden. Dat sportieve gebeuren is geen ultieme toets voor het taalvermogen van de deelnemers. Met taal op zich heeft dat dictee net zoveel te maken als een quiz met wetenschap.

Regels zijn er om gerespecteerd te worden en scholen moeten ook op dit gebied hun best doen. Een zgn. dt-fout is niet te tolereren en met c / k en -e-/ -en- moet een hoogopgeleid iemand op den duur uit de voeten kunnen. Maar correct hebben leren spellen mag geen excuus zijn om verkeerde woorden te gebruiken en slechte zinnen te schrijven. Als ‘een spelfout in een zakelijke brief een vlek op een smetteloos overhemd’ is, zoals ooit werd beweerd, wat moet ik dan van eventueel bedrieglijk onduidelijke formuleringen in die brief vinden? Vroeger betekende één fout tegen de werkwoordspelling (d/t/dt) in een opstel meteen een onvoldoende, maar inhoudelijke onzin bracht altijd wel enkele punten op.

Toen in 1995 de aangepaste spelling ingevoerd zou worden, maakten scholen daar in beeld en geschrift propaganda voor. Willen scholen ook bekend raken omdat er geleerd wordt de goede woorden te gebruiken en duidelijke zinnen te schrijven?

Is onze maatschappij ook in dat opzicht niet een beetje hypocriet? En dan hebben we 't nog niet gehad over het misbruik dat van spelling gemaakt kan worden. Naar het voorbeeld van de oude schrijfwijze Schaerbeek, die intussen als de Franstalige versie van de gemeentenaam geldt, spellen francofielen in de Brusselse rand Crainhem hoewel Kraainem de enige wettelijke vorm is.

Illustraties: Encyclodaedia Britannica, Winkler Prins Encyclopedie, Grote Nederlandse Larousse Encyclopedie