Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 43]

Woorden en wendingen
Over honden, lefpetjes en meer

Lefgozers met lefpetjes
Marc De Coster

Weet iemand nog wat een lefpetje is? Ik kwam het woord niet zo lang geleden tegen in een artikel in Vrij Nederland. De tekst ging over een hosselende wakaman (over beide begrippen hebben we het een tijd geleden al gehad) die de klep van zijn lefpetje achterstevoren droeg. Lef wordt al sinds 1860 in de volkstaal gebruikt voor ‘moed, durf’. Het werd ontleend aan het Hebreeuwse lebh ‘hart, moed’. Bij lefpet kon ik me als Vlaming geen voorstelling maken. Bespaar u de moeite, want het woord staat niet (meer) in Van Dale, noch in enig ander woordenboek. Zelfs het WNT, de schatkamer van onze taal, doet er het zwijgen toe. Wel opgenomen zijn de lefgozer ‘durfal’ of ‘opschepper’ en het lefdoekje ‘pochet, fijn zakdoekje dat als versiering in de borstzak wordt gestopt’, wat in Vlaanderen soms een stoeferke genoemd wordt. Die woorden dateren van begin twintigste eeuw. Lefgozer vinden we al terug in een Bargoens Woordenboek uit 1906. De term komt ook al voor bij de Amsterdamse volksschrijver Is. Querido (De Jordaan, 1912): ‘Sau'n lefgauser ... sau'n ribbemaus.’ Het lefdoekje vinden we al in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 1927. Van Dale kent het nog steeds, beschouwt het als volkstaal en omschrijft het als ‘pochet’.

Waarom dan ook niet de lefpet opgenomen? Ik veronderstel dat de samenstellers van het woordenboek die (Bargoense) term hebben geschrapt omdat ze meenden dat niemand dat woord nog gebruikt. Gelukkig staat lefpet nog wel in de grote Koenen uit 1986. We komen te weten dat het hier een grote, opzichtige pet betreft, meestal een uniformpet. Auteurs als Jan Cremer, Jan de Hartog en Piet Bakker kennen de lefpet wel, want ze gebruikten het woord wel eens in hun boeken. De oudste vindplaats tot nu toe is 1922. Het woord heeft dus prima stand gehouden. Ik vind het daarom tijd voor een herwaardering van de lefpet.

Mexicaanse hond
Marc De Coster

Bij de Mexicaanse hond denken velen wellicht aan de chihuahua, het kleine hondenras genoemd naar een Mexicaanse deelstaat. Nog weinig mensen zullen het woord associëren met het fluitende geluid van een genererend radiotoestel. Maar ooit - in de pioniersdagen van de radio - was de Mexicaanse hond een begrip. Mooie muziekpassages en belangrijke redevoeringen werden steevast door hem bedorven. Journalist Jan Vrijman schreef in 1992 in Het Parool: ‘De in het kortegolfgeruis wegzinkende berichten doen me denken aan de ‘geheime zenders’ in oorlogstijd en, nog langer terug, aan mijn jongensjaren, met op de zelfgebouwde radio het akelig klagen van de Mexicaanse Hond.’ Het WNT kent de uitdrukking niet in deze betekenis, maar eigenaardig genoeg wel in de betekenis van ‘verkeersdrempel’. Het woordenboek citeert hierbij NRC Handelsblad van 1973. Van Dale kent de uitdrukking dan weer alleen in de oudere betekenis.

Wat een verkeersdrempel te maken heeft met een Mexicaanse hond, is niet meteen duidelijk. Maar dat het geluid van een genererend radiotoestel doet denken aan de (jankende) geluiden van een bepaald soort hond, daar kunnen we makkelijk in komen. Koenen (16de druk, 1929) is het eerste woordenboek dat Mexicaanse hond opneemt. De uitleg is warrig: ‘trillingen van een radiolamp, waardoor de opgevangen tonen gewijzigd worden’. Bij Van Dale duikt het begrip pas op in de zevende druk van 1950, terwijl het bij Koenen geschrapt wordt in de editie van 1987. Verder zoeken in het WNT brengt wel een vindplaats aan het licht in een definitie van de zesde betekenis van genereeren: ‘van een ontvangsttoestel: een hoogfrequente trilling voortbrengen waardoor een schelle toon (janktoon, Mexicaansche hond) ontstaat’. We vinden nog een voorbeeld in de ter ziele gegane krant Het Vaderland van 13-03-1926. Aangezien de eerste radio-uitzendingen in 1919 beginnen en chihuahua in 1918 voor het eerst in het Nederlands aangetroffen wordt, moet de uitdrukking bedacht zijn tussen 1919 en 1926 (eerste schriftelijke vindplaats). Volgens de Radio Encyclopaedie (2e druk, 1949) van J.J.L. van Zuylen was het destijds (midden twintigste eeuw) al ‘een thans weinig meer voorkomende storing’.

Van aanbevelenswaard tot wetenswaardig
Siegfried Theissen

In het Invert Woordenboek (1988) en het Supplement daarop (1993, Theissen et alii) vind je 36 doubletten op -waard / -waardig. Maar dat betekent niet dat je die zomaar door elkaar kunt gebruiken: de vorm op -waard komt namelijk alleen predicatief voor, die op -waardig daarentegen predicatief en attributief. Je kunt dus niet zeggen een aanbevelenswaard boek, maar wel dit boek is aanbevelenswaard, een aanbevelenswaardig boek en dit boek is aanbevelenswaardig.

[p. 44]

Als je de frequentie van de doubletvormen wilt onderzoeken, mag je natuurlijk alleen rekening houden met het predicatieve gebruik. Wat dit betreft, zijn globaal gezien de vormen op -waardig veel gebruikelijker dan die op -waard: in bijna alle gevallen heeft de zoekmachine Google veel meer voorbeelden met het langere suffix gevonden. Maar er zijn drie uitzonderingen: van lezenswaard waren er (in november 2005) in het Noorden evenveel vindplaatsen (er is alleen maar rekening gehouden met de oorspronkelijke voorbeelden, niet met de herhaling ervan) als voor lezenswaardig; in het Zuiden waren er zelfs dubbel zoveel. Voor noemenswaard / noemenswaardig is de situatie iets ingewikkelder: het Noorden schijnt een voorkeur te hebben voor de korte vorm, maar het Zuiden heeft een nog veel sterkere voorkeur voor de lange vorm. Bij vermeldenswaard / vermeldenswaardig zijn de twee delen van het taalgebied het dan weer eens: er zijn iets meer vindplaatsen voor vermeldenswaard.

Als we er het Woordenboek der Nederlandse Taal op naslaan, zien we dat de voorkeur voor waard in deze drie gevallen op een recente ontwikkeling wijst: het WNT heeft weliswaar naast lezenswaardig ook lezenswaard opgenomen, maar zegt dat het zelden gebruikt wordt. Bij noemenswaardig, dat als eerste vorm vermeld wordt, staat: ‘ook -waard’, wat zeker niet op een voorkeur voor noemenswaard wijst. Bij vermeldenswaard / vermeldenswaardig is het nog duidelijker: de vorm op -waard wordt door het WNT niet gehonoreerd. Het WNT vermeldt wel twee samenstellingen met -waard die de Grote Van Dale (1999) niet opgenomen heeft en waarvan ik op Google ook maar enkele voorbeelden gevonden heb: achtingswaard en navolgenswaard. Dat laatste heeft in het WNT zelfs de voorkeur! Omgekeerd honoreert de GVD ook vormen op -waard die niet in het WNT staan. Buiten het al genoemde vermeldenswaard zijn dat aanbevelenswaard, aanbevelingswaard, vertrouwenswaard en wetenswaard. In het Noorden kwam die laatste vorm toch al in 30 % en in het Zuiden zelfs in de helft van de gevallen voor. Van de andere drie heeft de zoekmachine weinig voorbeelden opgeleverd.

Samenvattend kunnen we zeggen dat we hier met twee tegenstrijdige ontwikkelingen te maken hebben: enkele samenstellingen met -waard schijnen nagenoeg verdwenen te zijn. Andere, die het WNT nog niet vermeldt, staan in de GVD en je vindt er ook voorbeelden van op Google. Afgezien van de drie bovengenoemde gevallen, waar de vorm op -waard even gebruikelijk zoniet gebruikelijker is dan die op -waardig, kom je de samenstellingen met -waard veel minder vaak tegen dan die met -waardig. Eigenlijk is dat niet verwonderlijk, want -waardig kun je op twee manieren gebruiken, namelijk predicatief en attributief, terwijl -waard beperkt blijft tot zijn predicatieve functie.