Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 41]

Spelen met taal
Van aftelrijmpjes tot versvorm
Over plezierdichten en ollekebollekes
Gilbert De Bruycker

‘Nonsenspoëzie is de naam voor schertsende, kolderieke verzen, die niettemin een ernstige ondertoon kunnen hebben’, lezen we in Prisma van de letterkunde (samenstelling Cees van der Zalm, Prisma Pocket, 2662). Met de woorden van Van Dale Hedendaags Nederlands: ‘dichtkunst waarin het onzinnige als opzettelijk motief behandeld wordt’ (930). Nonsenspoëzie kan gebruikmaken van het hele poëtische arsenaal van stijlmiddelen, zoals de ernstige poëzie dat doet, maar toch weer anders. Het gaat dan om het verleggen van klemtonen, het spel met de pure sonoriteit, dubbele bodems, onvermoede neologismen, malle meervoudsvormen, absurditeiten enz. Nonsenspoëzie bezigt vaak verzonnen woorden en namen van gerechten, van dieren, van geografische oorden, van beroepen en titels, van ziekten en cijfers. De parodie (een spottende nabootsing of humoristische bekritisering van iets of iemand) is een nonsensgenre bij uitstek. Een bekend voorbeeld is het werk Grassprietjes (1885) van Cornelis Paradijs (alias Frederik van Eeden), dat de 19de-eeuwse predikantenpoëzie op de korrel neemt.

Heel bekend met het genre nonsenspoëzie werd de Italiaan Domenico di Giovanni (1404-1449), naar wie het genre ook wel poesia burchiellesca is genoemd vanwege zijn bijnaam il Burchiello. In de moderne tijd heeft de Engelse dichter Edward Lear (1812-1888) veel invloed op dat genre uitgeoefend. Zijn werk The book of nonsense (1846) en ook Nonsense van zijn landgenoot A. Nobody geven een goed idee van die speciale kunst, die ook in het overbekende Alice in Wonderland van Lewis Carroll voorkomt. Lear zelf moraliseerde echter zelden. Vele Nederlandse tijdgenoten en schrijvers van nonsenspoëzie deden dat wél. We hoeven maar te denken aan Hieronymus van Alphen (1746-1803) met zijn Proeve van kleine gedigten voor kinderen (met o.m. het bekende Jantje zag eens pruimen hangen), bij wie deugdvorming door moraliseren schering en inslag was. Kolderieke poëzie leverde voorts Gerrit van der Linde Jz. (1808-1858) met De gedichten van den Schoolmeester (‘Hier ligt Poot; hij is dood’) en voorts Piet Paaltjens (alias François Haverschmidt) (1835-1894) (‘Aan Rika: wat kon zaal'ger zijn dan met u verplet te worden door één trein’) met het bekende werk Snikken en grimlachjes.

In de 20ste eeuw vinden we nonsensgedichten bij Cees Buddingh' (Gorgelrijmen, Het gevleugelde hobbelpaard), bij Kees Stip (Beestenboel van Trijntje Fop), bij Hans Dorrestijn (Je bent een liegebeest), bij Willem Wilmink (Berichten over bezorgde kinderen) en vooral bij Drs. P (Heinz. H. Polzer), een groot kenner van versvormen en rijmsoorten, die hij ook virtuoos beoefent en waarvan hij de kwintessens verklaart aan de hand van zelfbedachte sprekende voorbeelden.

Het was ook Drs. P die de term plezierdichten introduceerde (Plezierdichten, 1979; Handboek voor plezierdichters, 1983). Zijn opvatting luidt: ‘Plezierdichten is niet per definitie grappenmakerij. Humor is niet principieel komiek. Het plezierdicht kenmerkt zich door vormvastheid. Het plezier vloeit voort uit de perfecte symbiose van vorm en inhoud, uit het doen en zien ontstaan van een gaaf, inhoudrijk, ongekweld, onraadselachtig, bevallig, maar vormvast leesgoed.’ Elders lezen we nog: ‘Plezierdichten is een manier om van taalkennis te genieten en te doen genieten. Het goede plezierdicht is lichtvoetig, relativeert en ironiseert vaak. Het schrijven ervan is vooral conditietraining. Je moet over een vrij uitgebreide woordenschat beschikken, het metrum beheersen, op basis van rijmwoorden en rijmschema een verhaaltje of redenering uitwerken en indelen. Goed uitgevoerd is plezierdichten propaganda voor puntig, creatief taalgebruik.’

Ter illustratie het plezierdicht Latijn van Drs. P uit Het Latijn van Japan. Grammaticale en taalkundige beschouwingen verwoord in 68 pleziergedichten en ingeleid met 18 ollekebollekes (Drs. P, Driek van Wissen e.a.; uitg. Liverse).

Een uitgesproken mannelijke taal
Dus degelijk en logisch van structuur
Syntactisch echter elegant en snedig

Het is dan ook met liefde en met vuur
Dat ik dit erfgoed koester en verdedig
De eigen taal is als een eigen huis

De spelling - ach - werd hier en daar zinledig
Door toedoen van 't hervormende gespuis
Maar dat is slechts een uiterlijke kwaal

De bouw is sterk, hetgeen verklaren kan
Dat ooit dit het Latijn was van Japan

[p. 42]

Intrigerend is voorts de term ollekebolleke. Het tussenwerpsel ollekebolleke herinnert velen vast aan hun kindertijd, met het overbekende aftelrijmpje: ollekebolleke, rubisolleke [elders ook wel mizerolleke], ollekebolleke, knol! Drs. P koos het beginwoord van die afteldreun om er een bijzondere dichtvorm mee te benoemen, het ollekebolleke (Ollekebollekes, 1976, met De Wijs en Nieuwint). De term ollekebolleke is geïnspireerd op Higgledy-Piggledy of Double dactyl, een door de Amerikaanse dichter en hoogleraar Anthony Evan Hecht (^o1932) geschapen versvorm. Het is een gedicht in driekwartsmaat. De eerste regel mag de kreet ollekebolleke zijn, maar beter staat een eigen uitroep, verzuchting, motto of een andere aanhef, altijd een dubbele dactylus. Dat is een versvoet van één lange (beklemtoonde) en dan twee korte (onbeklemtoonde) lettergrepen, zoals in het woord vaderen. Enkele voorbeelden uit Onze Taal (1983, nr. 5):

Higgledy Piggledy
Ludwig von Beethoven
Bored by requests for some
Music to hum

Finally answered with
Oversimplicity
‘Here's my Fifth Symphony:
Da da da Dum’

Leve de uitvinder!
Ollekebollekes
Erg goed bedacht van die
Anthony Hecht

Bij deze hobby is
Kapitaalkrachtigheid
Nu eens geen noodzaak
Je slaapt echter slecht

De driedelige Van Dale (2005) omschrijft ollekebolleke als volgt: ‘hoofdzakelijk dactylische versvorm die bestaat uit tweemaal vier regels en waarvan de zesde regel gevormd wordt door één woord (meestal met humoristische inhoud)’. Van Dale noemt maar een paar kenmerken van het ollekebolleke. Eigenlijk is de versvorm complexer. Het is een gedicht van acht regels, waarvan de 4de en de 8ste regel moeten rijmen. De eerste regel is een soort uitroep of een motto. Regel 2 en 5 hebben elk zes lettergrepen. Regel 3 en 4 hebben samen tien lettergrepen, net als 7 en 8. Regel 6 is een zeslettergrepig woord met de afwisseling lang - kort - kort / lang - kort - kort en met de hoofdklemtoon op de vierde lettergreep, net als in ollekebolleke. Een voorbeeld van Drs. P is hier zeker op zijn plaats.

Hé, wat een opluchting!
Nu eens geen ziektebeeld
Ollekebollekes -
Sterk en normaal -

Paren vormvastheid aan
Herbezienswaardigheid
Dus hun produktie
Verrijkt onze taal

Als spiegelbeeld bouwt Polzer deze toelichting in de vorm van een ollekebolleke erbij:

Motto ter opening
Onderwerpsaanduiding
Strofe-rest
Over twee regels verspreid

Eén woord met metrum van
Ollekebolleke
Dan, net als hier
Wordt het rijm ingeleid

Of prozaïscher gezegd: tweemaal vier regels, waarin regel 1 een toepasselijke overpeinzing, uitroep, aanhaling of wat het ook mag zijn; regel 2 het thema of essentieel element van de inhoud benoemt; regel 3 en 4 samen 10 lettergrepen bevatten (net als regel 7 en 8); regel 6 uit één woord bestaat, met de hoofdklemtoon op lettergreep 4; en regel 8 rijmt op regel 4. Metrum is dactylus: twee stuks in regel 1, 2, 5 en 6; drie + 1 lettergreep voor de tweede helft van beide strofen. Geen enjambement tussen de regels 4 en 5. Tot zover een lesje ollekebollekes dichten door Drs. P zelf.

Zoals u ziet, vergt ollekebollekes maken heel wat taalgepuzzel. Het is vakwerk om binnen het beperkende bestek van het ollekebolleke een volledig ‘verhaal’ op te hangen, compleet met sfeertekening (regel 1), introductie van de hoofdpersonen (regel 2), dramatische ontwikkeling (regels 3 tot 7) en met een onverwachte ontknoping (regel 8) als climax. Zeker het proberen waard, want die poëzievorm lijkt in het onderwijs nog weinig bekend te zijn. Oudere leerlingen zullen elkaar en hun leraren vast graag met originele ollekebollekes over een bepaald thema verrassen. Ollekebollekes maken lijkt me een uitstekende manier om de taalbeheersing van de jeugd te bevorderen. Nog een paar ollekebollekes uit Onze Taal (1983, nr. 7/8):

Schreeuwende krantekop:
Chemicus heengegaan
na het beproeven van
een giftig zout

Zelfs in dat veilige
rijkslandbouwproefstation
gaat er zo nu en dan
nog wel iets fout [A. Vroon]

O, die komkommertijd!
Vlijtig redactieteam
vraagt om het sturen
van lezerskopij

Zelf ligt men kalm aan een
zoveelstebreedtegraad
en laat de lezers
de bladvullerij [H. van Gelder]