Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

Enkele uitspraakverschillen in Noord en Zuid
Siegfried Theissen & Karine Leruse

Over uitspraakverschillen tussen de twee delen van het taalgebied is er veel minder geschreven dan over lexicale en syntactische eigenaardigheden. Een bekend voorbeeld van verschil in accentuering is onderwijs, dat in Nederland altijd met de klemtoon op on- en in België meestal met het accent op - wijs wordt uitgesproken. Nu staan er in het Woordenboek voor correct taalgebruik van Theissen & Debrabandere zo'n 400 uitspraakverschillen, waarvan de auteurs van dit artikel er een aantal onder de loep willen nemen.

We vergelijken de mening van enkele woordenboeken (het Uitspraakwoordenboek van Heemskerk & Zonneveld, 2000; de grote Van Dale, 2005, 14de druk, op cd-rom; de hedendaagse Van Dale, 2002, 3de druk; Kramers, 1996, 21ste druk) met de resultaten van een enquête die in het academiejaar 2004-2005 door Karine Leruse van de universiteit Luik bij 106 informanten (52 Vlamingen en 54 Nederlanders uit alle Vlaamse en Nederlandse provincies) gehouden is. Voor zover ze apart worden gegeven, staan de enquête-resultaten tussen vierkante haakjes: lv = lichte voorkeur (55-64 %); dv = duidelijke voorkeur (65-80 %); bu = bijna uitsluitend (81-100 %). HZ = Heemskerk & Zonneveld; GVD = grote Van Dale; HVD = hedendaagse Van Dale; KRA = Kramers; N = Nederland; B = België.

I Van asfalt tot tabak: accentueringsverschillen

1)	De Belgische variant wordt als zodanig in (één of twee van) de woordenboeken vermeld. a) De Nederlandse informanten gebruikten bij voorkeur of zelfs uitsluitend de Nederlandse variant; de Vlaamse informanten bij voorkeur of zelfs uitsluitend de Belgische variant:

[p. 39]

N	B (tussen haakjes de woordenboeken die de Belgische variant opnemen; KRA vermeldt er geen)
accu	accu (HZ, GVD, HVD)
alfabet	alfabet (HVD)
asfalt	asfalt (HVD)
bikini	bikini (HZ, HVD)
biljart	biljart (HZ, HVD)
claxon	claxon (GVD, HVD)
kameleon	kameleon (GVD, HVD)
katapult	katapult (HZ, GVD, HVD)
kepie	kepie (HVD)
kimono	kimono (HZ, HVD)
meccano	meccano (GVD, HVD)
platform	platform (HVD)
rosbief	rosbief (HZ)
salami	salami (HZ, GVD, HVD)
tabak	tabak (GVD, HVD)

b)	De Nederlandse informanten gebruikten bij voorkeur of zelfs uitsluitend de Nederlandse variant; bij de Vlaamse informanten kwamen beide accentueringen (bijna) even vaak voor of de voorkeur ging zelfs duidelijk uit naar de Nederlandse accentuering:

N	B
casino	casino (HZ) [Vl. inf. dv si]
divan	divan (HVD) [Vl. inf. beide]
epidemie	epidemie (HZ, HVD) [Vl. inf. beide]
incognito	incognito (GVD, HVD) [Vl. inf. dv cog]
martini	martini (HZ) [Vl. inf. bu ti]
robot	robot (HVD) [Vl. inf. bu ro]

c)	Bij de Nederlandse informanten was er maar een lichte voorkeur voor de Nederlandse variant of ze gebruikten, evenals de Vlaamse informanten, zelfs bij voorkeur de ‘Belgische’ variant:

N	B
archipel	archipel (HZ, GVD, HVD) [N. inf. lv ar; Vl. inf. dv pel]
clitoris	clitoris (HZ) [N. inf. dv to; Vl. inf. bu to]

2)

De woordenboeken zijn het niet eens over het Belgische karakter van een bepaalde variant. a) HZ: islam, islam; GVD, HVD: islam (islam = B) [N. inf. bu lam; Vl. inf. beide] b) GVD: ceremonie, ceremonie; HZ: ceremonie (ceremonie = B) [N. inf. bu mo; Vl. inf. dv mo] c) HZ: parameter; GVD: parameter, parameter, parameter; KRA: parameter, parameter; HVD: parameter, parameter (parameter = B) [N. inf. dv ra; Vl. inf. lv pa]

3)

Er worden soms twee standaardtalige varianten vermeld, maar er is een duidelijk verschil in de voorkeur van de informanten. a) HZ en GVD aanvaarden twee accentueringen.

accordeon, accordeon (HVD, KRA: slechts on) [N. inf. bu on; Vl. inf. bu cor]

sorbet, sorbet (KRA: slechts sor) [N. inf. bu sor; Vl. inf. bu bet]

b)	HZ en KRA aanvaarden twee accentueringen.

marsepein, marsepein (GVD, HVD: slechts mar) [N. inf. lv mar; Vl. inf. bu pein]

4)	De woordenboeken vermelden maar één accentuering, maar de Vlaamse informanten leggen de klemtoon op een andere lettergreep.

N: lumbago - B: lumbago

Commentaar

Van de 26 door de woordenboeken gesignaleerde Belgische varianten staan er 21 in HVD, 13 in HZ en maar 9 in GVD. In 17 van de 21 gevallen wordt het oordeel van HVD door de Vlaamse informanten bevestigd, bij HZ is dat in 8 van de 13 en bij GVD in 8 van de 9 gevallen. HVD geeft niet alleen meer informatie over de Belgische accentuering, hij is ook nog in deze het betrouwbaarste woordenboek. GVD schiet hier tekort en HZ lijkt soms de plank mis te slaan.

Bij enkele woorden gebruikten de Vlaamse informanten niet bij voorkeur de Belgische variant (zie 1b). Dat hoeft niet te betekenen dat de woordenboeken ongelijk hebben, want de Vlaamse informanten waren allemaal academisch geschoold en dus waren ze misschien op de hoogte van het Belgische karakter van een bepaalde variant.

Er waren nog 4 woorden waarvoor de woordenboeken geen Belgische variant vermelden, maar waar er toch een duidelijk verschil was tussen de Nederlandse en de Vlaamse informanten (zie 3 en 4).

De instabiliteit in de accentuering van een aantal woorden blijkt niet alleen daaruit dat de woordenboeken soms twee (of zelfs drie) standaardtalige realisaties vermelden en ze verder niet altijd akkoord gaan over het al dan niet Belgische karakter van een bepaalde accentuering, maar ook uit de aarzeling van de informanten. In het Noorden kwamen twee accentueringen (bijna) even vaak voor bij archipel en marsepein en in het Zuiden bij divan, epidemie, islam en parameter.

[p. 40]

In België ligt hoogstwaarschijnlijk Franse invloed aan de basis van bijna alle Belgische accentueringen. De enige tegenvoorbeelden zijn biljart, tabak en tenor, waar, waarschijnlijk door overgeneralisatie van de algemene Nederlandse accentueringsregel, de klemtoon in België op de eerste syllabe valt en in Nederland, ironisch genoeg, op de laatste syllabe, zoals in het Frans!

II Van bacon tot zappen: de uitspraak van enkele Engelse woorden

1)	HZ, GVD en HVD vermelden een Belgische variant. (KRA heeft er geen opgenomen.) a) De Nederlandse informanten spreken de volgende woorden op z'n Engels uit (maar met een Franse accentuering in lotion), terwijl de Vlaamse informanten duidelijk de voorkeur geven aan de Belgische variant.

N: ε - B: ɑ

caravan, clan, fan, handicap, kidnappen, (N) 'magazine / (B) maga'zine, match, planning, sandwich, snackbar, stand (v.e. tentoonstelling), tank, tram

N: dʒ- B: ʒ	gel
N: ʃƟn - B: sjɔ̃	lotion

b)	Er is geen duidelijke tegenstelling tussen Noord en Zuid: ofwel worden beide realisaties (bijna) even vaak aangetroffen bij de Nederlandse informanten, ofwel even vaak bij de Vlaamse informanten, ofwel zelfs even vaak in de twee delen van het taalgebied.

N: ε - B: ɑ

bacon [N. inf. bu ε; Vl. inf. beide]

plastic [N. inf. bu ε; Vl. inf. beide]

taxfree [N. inf. bu ε; VL. inf. beide]

N: tʃ - B: ʃ charter [N. inf. beide; Vl. inf. bu ʃ]

N: [riˈsajtəl] - B: [resiˈtɑl] [N. inf. beide; Vl. inf. lv ˈɑl]

2)	HZ vermeldt een Belgische variant; de GVD niet. De Nederlandse informanten geven duidelijk de voorkeur aan de noordelijke, de Vlaamse informanten aan de zuidelijke variant, behalve voor poster.

N: aj - B: i

hifi (de eerste i wordt altijd met aj uitgesproken)

N: gesloten o - B: open ɔ

poster [Vl. inf. beide]

N: ɛ - B: ɑ

panty

3)	GVD vermeldt een Belgische variant, HZ niet.

N: j / dʒ - B: ʒ

jet [N. inf. dv dʒ; Vl. inf. dv dʒ]

jetski [N. inf. j / dʒ; Vl. inf. dv dʒ]

N: dʒ - B: ʒ	jockey [N. inf. bu dʒ; Vl. inf. dv dʒ]
N: ɛ - B: ɑ	scrabble [N. inf. bu ɛ; Vl. inf. lv ɑ]

4)	De woordenboeken vermelden geen Belgische variant, maar bij de Vlaamse informanten wordt die wel aangetroffen. Ook de Nederlandse informanten kiezen bij het eerste woord niet duidelijk voor de enige door de woordenboeken aanbevolen realisatie.

N: ɛ - (B): ɑ

camp [N. inf. beide; Vl. inf. bu ɑ]

rally [N. inf. bu ɛ; Vl. inf. bu ɑ]

5)	Beide realisaties worden als correct beschouwd, maar er is een duidelijk verschil tussen het Noorden en het Zuiden.

N: ɛ / ɑ

zappen [N. inf. dv ɛ; Vl. inf. bu ɑ]

Commentaar

In 18 van de 27 gevallen waar de woordenboeken een Belgische variant opnemen, geven de Vlaamse informanten daar inderdaad duidelijk de voorkeur aan. Maar bij 6 woorden (bacon, plastic, poster, recital, scrabble, taxfree) aarzelen ze of is er maar een lichte voorkeur voor de Belgische realisatie. In 3 gevallen (jet, jetski, jockey) geven ze zelfs de voorkeur aan de noordelijke variant. We hadden helemaal niet verwacht dat de standaardtalige uitspraak van die 9 woorden in het Zuiden zo'n succes zou hebben, maar misschien is het feit dat alle Vlaamse informanten taalkundig geschoold zijn, daar debet aan. Verder was het ook een verrassing dat de ‘Belgische’ uitspraak van camp, charter en recital ook bij de Nederlandse informanten aangetroffen werd.

Voor rally en zappen, waar er een duidelijk verschil is tussen Noord en Zuid, hebben de woordenboeken misschien een kans laten liggen om dat te signaleren.

De verklaring voor de Belgische realisatie van de onderzochte Engelse klanken is waarschijnlijk niet dezelfde voor alle besproken woorden: soms kan het om Franse invloed gaan, zoals in bacon, magazine, recital en lotion, soms misschien om onvoldoende kennis van het Engels: eventueel bij stand en tank. In andere gevallen worden de Engelse woorden gewoon vernederlandst.