Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 14]

Kroniek
Tastbare spreekwoorden in geboortestad Jeroen Bosch
Pauline Beernink

Ongestraft met je vingers aan een doek van Pieter Bruegel de Oude zitten waarop de zestiende-eeuwse Vlaamse schilder en graficus meer dan honderd spreekwoorden en gezegden uitbeeldde. Deze compositie is later vele malen gekopieerd, onder andere door zijn zoon Pieter Bruegel de Jonge. Het kan en het mag in het Noordbrabants Museum in Den Bosch, waar de speels opgezette tentoonstelling ‘Spreken is zilver, kijken is goud’ sinds de opening eind april van dit jaar veel bezoekers trekt.

Terwijl je aan dat doek zit, heb je toch de neiging stiekem om je heen te kijken of niet ergens een suppoost staat te kijken. Maar nogmaals, het mag. Toegegeven, het is dan ook geen echt doek maar een ‘replica’ in een hedendaags stofje. Wie zich laat verleiden tot het multiple-choice-spel, wordt geconfronteerd met de waarschuwende tekst ‘raak het scherm voorzichtig aan’. Vervolgens kan gekozen worden uit drie verklaringen van het aangeraakte plaatje.

Wat Pieter Bruegel de Oude die het spreekwoordenschilderij in 1559 in Antwerpen maakte, ermee beoogde, is niet duidelijk. Of het een didactisch of moraliserend karakter had, of het een grap of een puzzel was, het is ondanks onderzoek niet helemaal duidelijk geworden. Lange tijd verkeerde men in de veronderstelling dat Pieter Bruegel de Oude een eenvoudige, grappige man was, maar allengs bleek toch dat men te maken had met een zeer ontwikkeld man. Zijn afbeeldingen zijn vaak een spiegel van het leven uit zijn tijd.

Het Noordbrabants Museum heeft ervoor gekozen van het doek een puzzel te laten maken, een computeranimatie, die tot stand is gekomen in samenwerking met het Europe Design Center in Den Bosch. Het is in ieder geval een unieke belevenis die je niet verwacht tijdens een bezoek aan een tentoonstelling, waar werken te zien zijn van beroemde en minder beroemde kunstenaars uit de noordelijke en zuidelijke Nederlanden, zoals Jan Steen, Jeroen Bosch, Jacob Jordaens en Adriaen Pietersz. van de Venne.

Anoniem naar Pieter Bruegel de Oude, De Nederlandse Spreekwoorden, 1712 (Olieverf op doek, 98 × 149 cm), Noordbrabants Museum, 's-Hertogenbosch

[p. 15]

Over de opzet van de tentoonstelling is nagedacht. Net als in andere musea in het land wordt het anno 2006 steeds moeilijker om mensen te trekken. Een museum moet niet alleen voor een breed publiek aantrekkelijk zijn, het moet tegenwoordig interactief zijn en vooral amuseren. Bij het Noordbrabants Museum lijkt men in de opzet geslaagd te zijn. Er is meer dan voldoende amusement om het publiek binnen de deuren te houden, want ook via presentatiepilaren kan de bezoeker zijn kennis op het gebied van spreekwoorden testen. Daar draait het namelijk allemaal om bij de expositie ‘Spreken is zilver, kijken is goud’, waar aan de hand van schilderijen, tekeningen en gebruiksvoorwerpen wordt ingegaan op de herkomst van spreekwoorden en gezegden.

Al voor de opening van de tentoonstelling liep het storm met aanvragen van vooral basisscholen. Medio juni werd een bezoekersaantal van 15.000 geteld. Er is dan ook voor elk wat wils. Terwijl volwassenen ‘gewoon’ op ooghoogte naar de afbeeldingen kunnen kijken, kunnen jongeren via een zogeheten plinttentoonstelling op speelse wijze kennismaken met spreekwoorden en gezegden. Speciaal voor deze jonge doelgroep zijn activiteiten bedacht waardoor een bezoek aan het museum een ware ontdekkingsreis wordt. Met lege handen naar huis gaan is er niet bij. Voor de jonge bezoeker ligt een spreekwoordenspel, in de vorm van een ganzenbordspel, klaar om mee te nemen.

Pieter Breughel de Jonge (1569-1638) Als het kalf verdronken is, dempt men de put, 1599 Olieverf op paneel, 29,9 × 29,6 × 5,4 cm, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen

Jeroen Bosch (ca. 1450-1516) Het veld heeft ogen, het woud heeft oren, ca. 1500 Pen en bruine inkt, 20,3 × 12,6 cm, Kupferstichkabinett, Berlijn (Foto Jörg P. Anders)

Spreekwoorden en gezegden

Spreekwoorden en gezegden geven een beeld van de manier van denken van een volk. Ze zijn ontstaan als volkswijsheden. Veel spreekwoorden en gezegden vinden hun oorsprong in de bijbel en in de zeventiende eeuw. Zo wilde Jan Steen ‘ter lering ende vermaeck’ de kijker een lesje leren. Van deze Nederlandse schilder zijn in deze tentoonstelling vijf schilderijen te bewonderen, onder andere het bekende ‘zo gewonnen, zo geronnen.’

Spreekwoorden willen door de eeuwen heen nog wel eens ondoorzichtig raken wat de oorspronkelijke betekenis betreft. Niemand zal bij ‘de bom is gebarsten’ denken aan een kurk of stop die uit een vat springt. Of bij het uit de rechtspraak afkomstige ‘met een sisser aflopen’ denken aan een misdadiger die aan de doodstraf wist te ontkomen en voor het leven werd gebrandmerkt.

[p. 16]

Jan Steen (1626-1679), Zo gewonnen, zo geronnen, 1661
Olieverf op doek, 79 × 104 cm, Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam

‘Die wil vechten om een koe, die blijft vrij thuis en brengt er nog een toe’ geeft de vermeende domheid van de boeren aan, die zich makkelijk lieten ompraten door een advocaat. Wie een zaak aanspande om een koe, kwam zo duur uit dat hij zich net zo goed een nieuwe koe had kunnen aanschaffen.

Tegenwoordig zijn het weer reclamemakers die, om een artikel of dienst aan te prijzen, hele slagzinnen verzinnen. Onderhand is ‘even Apeldoorn bellen’ een bekend gezegde geworden. Ook cabaretiers hebben ervoor gezorgd dat er nieuwe gezegden bleven komen. Vandaar dat de tentoonstelling als ondertitel ‘Van Breugel de Oude tot Freek de Jonge’ heeft gekregen.

Achtergronden

Niet alleen via schilderijen en tekeningen, maar ook aan de hand van houtsnijwerk, huisraad en gereedschappen - zelfs hier en daar een martelwerktuig - wordt ingegaan op de herkomst en achtergrond van spreekwoorden en gezegden. Zo wordt het radbraken, voor het blok zetten en de ton die in duigen valt visueel toegelicht. Als de constructie van de duigen, de platte gebogen stukken hout die samen een ton vormen die door hoepels bij elkaar wordt gehouden, niet goed is, dan vallen de planken uit elkaar en valt de ton in duigen.

De oudst bekende spreekwoorden in de kunst zijn voor zover bekend van Jeroen Bosch. Van hem heeft het museum onder andere een tekening in bruikleen die voor het eerst in de geboortestad van deze schilder te zien is. Het gaat om ‘het veld heeft ogen, het woud heeft oren’, dat hij rond 1500 gemaakt heeft. Nu zou men zeggen dat de muren oren hebben. De strekking ervan is dat men moet uitkijken wat men zegt.

Van Pieter Breugel de Jonge is een reeks met afzonderlijke spreekwoorden in elk schilderij te bewonderen. Pieter Bruegel de Jonge heeft waarschijnlijk het atelier van zijn vader geërfd waar hij veel kopieën van het werk van zijn vader maakte.

Van de wat minder bekende Nederlandse schilder en illustrator Adriaen Pietersz. van de Venne is een aantal humoristische werken te zien. Van de Venne was ook dichter en hij bedacht nieuwe spreuken die hij ook weer uitbeeldde. Als leerling van de grisailleschilder Jeronymus van Diest uit Delft maakte hij ze in bruine en gele tinten, grisaille (in het Nederlands ‘grauwtje’) vanwege de in grijze kleuren geschilderde voorstellingen.

De tekenaar Pieter Vis, bekend van het dierenkwartet, heeft illustraties gemaakt bij diverse spreekwoorden. Er zijn spreekwoorden te zien op glaswerk, tegels, tegeltableaus en bordjes. Wie even de benen wil strekken, kan dat doen in de leeshoek waar divers materiaal over spreekwoorden en gezegden ter inzage ligt.

‘Spreken is zilver, kijken is goud’ loopt nog tot en met 3 september in het Noordbrabants Museum aan de Verwersstraat 41 in 's-Hertogenbosch en is te zien op dinsdag tot en met vrijdag van 10.00 uur tot 17.00 uur en zaterdag, zondag en op feestdagen van 12.00 uur tot 17.00 uur.