Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 7]

Taal en cultuur
Vlaanderen en Nederland nader bekeken
Is er meer dan een banddikte verschil?
Herman Suykerbuyk

Er is liefde die nooit bekoelt. En daardoor ontstaat verveling, zenuwachtigheid. Het kan verder gaan, na de bekoeling komt haat. Zo komen we tot de haat-liefdeverhouding, ongetwijfeld Nederlanders en Vlamingen die met de beste bedoelingen samenwerken, welbekend.

Waar komt die bekende, tegelijk aantrekkende en afstotende affiniteit vandaan? Voer voor psychologen. Maar op het publieke forum zijn er aspecten en instellingen die een kader vormen voor samenwerking. Verschillen kunnen veel verklaren. Over het algemene beleid en de bestuurscultuur weet men verrassend weinig. En toch, van weten komt inzicht. Inzicht leidt tot rationele liefde, waardoor de weg naar haat moeilijker wordt.

Dat weten, dat inzicht kan ook inspireren om meer te doen dan van gedachten te wisselen. Het laatste heeft wel een gevaarlijke kant: we wisselen wel, maar we wisselen niet uit. Er is op vele punten weinig verschil, op andere punten weer wel. Het moet in elk geval verklaren dat een bijzondere relatie tussen Vlaanderen en Nederland geen utopie is.

We moeten elk aspect van het publieke en politieke leven bekijken. Hoe worden Nederlanders en Vlamingen, onder de koepel van allerhande overheidsinstellingen, geregeerd? Zijn de verschillen in bestuurscultuur groot of klein, essentieel of onbeduidend? Laten we eens een aantal punten nader beschouwen.

1. Een land wordt bestuurd. De beleidslieden worden door verkiezingen aangewezen en wel op alle niveaus. Hun medewerkers zijn ambtenaren, die soms aanzienlijke onderdelen van het beleid bij delegatie op zich nemen. Deze grote groep vormt de overheid. De verkozenen hebben een politieke kleur. Zij hebben recht van spreken. Ambtenaren hebben een mening, maar als zij als ambtenaar spreken, doen ze dat als orgaan van de verkozen overheid. Die alleen is aansprakelijk. Wel zijn de immuniteitsregels in Nederland en België niet dezelfde. Overigens is dit verhaal academisch. De werkelijkheid is anders.

In beide landen is er een staatshoofd. In België heeft de Koning formeel en ook in feite weinig macht. Formeel kan hij alleen maar spreken, als een minister voor hem verantwoordelijk wil zijn. Men zegt dat in België het Hof - de omgeving van de Koning - veel invloed en dus macht heeft. Regeringen gaan en komen, de Koning blijft en met hem zijn raadgevers. Continuïteit maakt machtig. De conclusie kan zijn dat beide landen een stuk parlementaire democratie missen.

Dat heeft rare gevolgen. Hoewel niemand in alle ernst gelooft dat verkozenen, van kamerleden tot gemeenteraadsleden, veel macht hebben, worden ze door de bevolking verantwoordelijk gehouden voor alles wat misloopt. Er is wantrouwen en dat komt vaak luchtig tot uiting in de media. Een zeker wantrouwen is gezond, maar veel kiezers menen dat een parlement als voornaamste taak heeft een regering naar huis te sturen. Dat is wat te eenvoudig.

Voor ministers en zeker voor de premier of de minister-president is het in zekere zin gemakkelijker. Zij moeten handelen in 's lands belang en bij falen moeten ze uit eigen beweging opstappen. Voor gemeentelijke mandatarissen bestaat over het algemeen meer clementie. De nabijheid van bestuur maakt dat de schepenen (wethouders) of burgemeesters ook door de kiezer met meer begrip worden behandeld, omdat de gecontesteerde maatregelen de bevolking gewoonlijk beter bekend zijn, inbegrepen de manoeuvres van politieke tegenstrevers. Het gevolg is dat, in tegenstelling tot de ambtenarij, de politicus voorwerp is van veel wantrouwen! Tegenover de burgemeester is het wantrouwen in Nederland anders, omdat hij er niet als politicus optreedt. In België is hij politicus, maar het vertrouwen lijkt, in het algemeen, hoger dan dat voor zijn collega's in de nationale politiek. Natuurlijk zijn ook de politici aan de media overgeleverd. Wat Bart Tromp in verband met Joop den Uyl ooit zei, geldt zowel voor Vlaanderen als voor Nederland:

Vroeger kon men door ervaring en talent een goed politicus worden. En nadien mediakwaliteiten aankweken om hogere politieke functies op te nemen. Nu is het omgekeerd. U moet vlot zijn, u moet met de media in gunstige zin vertrouwd zijn en nadien komt de tijd die politieke ruggengraat bijbrengt.

2. Het is niet zeker dat de politici zich voor hun beleidsvoering vooraf afvragen: wat willen we voor dit land bereiken? Beide landen zijn tot coalitieregeringen gedwongen en iedere partij heeft haar programma. Links gelooft in de maakbaarheid van de samenleving, rechts niet, het wil meer politiek op een afstand. De christendemocratie zoekt het moeizame compromis om een rechtvaardige samenleving in politieke termen uit te werken. We weten wat Groen wil en we weten in Vlaanderen daarenboven wat de Vlaamse Nationalisten willen. Ook die groep weet dat de vraag naar de inhoud van zelfstandigheid moeilijk beantwoord kan worden. Maatschappelijk links en rechts zijn inmiddels versleten begrippen; een rechtvaardigheidspartij heeft blijkbaar vele aanhangers.

[p. 8]

We hoeven hier weinig verschil te zoeken tussen België en Nederland. Als we de rechtvaardigheid van het overheidshandelen als uitgangspunt nemen bij het uitwerken van een beleid, zullen we de contestatie niet buitenshuis kunnen houden. Wel zullen we een duidelijke richting aangeven; ook al botsen we in deze ongunstige individueel ingestelde samenleving op de vraag: hoe rechtmatig zijn onze prioriteiten? En door de afnemende gemeenschapszin worden de lusten steeds moeilijker geruild voor de lasten.

3. Te weinig wordt gezegd over het verbindende element van een gelijke identiteit: de taal. De taal is het spoor waarop onze gedachten vervoerd worden. Vlaanderen vocht voor zijn taal, Nederland hoefde dat niet. Samen plegen we in Vlaanderen en Nederland de vlucht vooruit door het Nederlands in Europa een volwaardige status te blijven verlenen en intussen het gevaar van het Engels af te weren. Als iets tot samenwerking moet leiden, is het wel dit. Het ontbreekt de overheid echter aan een actieve taalpolitiek. De overheid heeft door een uniek verdrag het taalbeleid toevertrouwd aan een intergouvernementele instelling, de Nederlandse Taalunie. Enige imperatieve regels zijn nodig. De gezaghebbende Van Dale wordt in de dertiende uitgave een impliciet normatief - d.w.z. voor wie het juist weet te gebruiken - woordenboek genoemd. Het is, aldus Geert Van Istendael in Mijn Nederland, een scheidsrechter voor duizenden. Voor tienduizenden Vlamingen is Van Dale het reglement van de taal.

4. De macht van de media is groot. Wie de televisiestudio gebruikt als politiek toneel, moet niet vreemd opkijken als de functie van 's lands vergaderzaal snel devalueert (Jansma in NRC 13.11.2003). Waar in Nederland voor gewaarschuwd wordt, is in Vlaanderen al lang een feit. Daar voelen de media zich geroepen de Vlaamse samenleving te begeleiden, te oriënteren. Schaamteloos. De Vlaamse audiovisuele media zijn tegen rechts. Zij kiezen voor een samenleving waarin een zekere religie, vele traditionele waarden, allerhande levensstijlen, de verschillende samenlevingsvormen herleid worden tot de kleinst mogelijke gemene deler. Zo komen ze tot een opvatting waarin iedereen zich kan herkennen. Maar wat het voorstelt is lichter dan een pluimgewicht. Zelfs het weerbericht is - enig in Europa! - een goednieuwsshow. Alles onder het motto: leuk, leuker, leukst. In Vlaanderen is een scherm tussen mens en maatschappij opgetrokken, het beeldscherm. Hoewel in het VRT-decreet nog altijd staat geschreven dat de programma's moeten bijdragen tot de verdere ontwikkeling van de identiteit en de diversiteit van de Vlaamse cultuur, is de werkelijkheid anders. De media willen blijkbaar een ander Vlaanderen en doen daar alles voor.

De wijze, waarop een Vlaamse omroep bijdraagt aan het België dat 175 jaar bestaat en-dat-moet-worden-gevierd, is hilarisch. De partijpolitieke strijd rond de Vlaamse overheidsomroep is niet gering.

De VRT acht zich geroepen de deugden van een burgerlijke samenleving te bevorderen, maar het is beschamend als we op een zondag de religieuze programma's in Nederland en Duitsland vergelijken met het weinige dat de Vlaamse omroep daarvoor aanbiedt. En dan spreken we nog niet van het misbruik dat bepaalde politici maken van het medium voor hun politieke boodschap. Met bitterheid verwijst Koenraad Elst naar de drie klassieke machten, met de media als vierde macht. Die wordt bij hem het Vierde Rijk. Worden de media hier te negatief belicht? Sommigen zeggen: ter wille van één rechtvaardige zal deze stad niet verwoest worden. Media zijn wel te belangrijk dan dat verwoesting het probleem oplost.

5. De Grondwet stelt dat België een federale staat is, samengesteld uit gemeenschappen en gewesten. Alle machten gaan uit van de natie. Die machtsuitoefening wordt door de Grondwet bepaald. Volkenrechtelijke instellingen kunnen bij delegatie een gedeelte van die machten toebedeeld krijgen. De federale wetgevende macht berust bij de Koning en de Kamer, de uitvoerende macht bij de Koning en de rechterlijke macht bij de hoven en rechtbanken. Hieruit mag worden afgeleid dat België een parlementaire democratie is.

België heeft geen klassiek federaal systeem, waarbij de deelstaten aan de centrale macht ondergeschikt zijn. In België heeft een decreet (de wet van de deelstaat) dezelfde rechtskracht als de door de federale kamer aangenomen wet. Er is geen hiërarchie der normen. In België zijn de federale staat en de deelstaten op samenwerking aangewezen. Samenwerking met twee is moeilijker is dan met 15, vanuit die ervaring kan men stellen dat federalisme met twee deelstaten op termijn niet werkzaam is.

De drie machten blijven overeind, maar de uitvoerende macht is dominant. De wetgevende macht wordt door een regering als hinderlijk beschouwd. Het zogenaamde dualisme tussen de wetgever en de uitvoerende regering is in de praktijk achterhaald. Dat lijkt ook in Nederland zo. Het dualisme, recent op lokaal gemeentelijk niveau ingevoerd, wekt niet de indruk tot een reële machtsdeling te leiden. De rechterlijke macht neemt binnen de drie machten wel een bijzondere plaats in. De uitspraken van rechters worden door de andere machten aanvaard. Anderzijds is er suprematie van de wetgevende macht, als bv. de rechterlijke organisatie bij wet moet worden bijgesteld. De wetgever bepaalt binnen welke krijtlijnen de rechters kunnen optreden. En de rechters worden door de uitvoerende macht benoemd. Hieruit de conclusie trekken dat een regering daardoor de rechters naar haar hand zet, zou een zware beschuldiging zijn.

[p. 9]

De Grondwet kiest voor een representatieve parlementaire democratie, geen directe. Een referendum is niet mogelijk in ons systeem. Niet het volk, maar zijn vertegenwoordigers beslissen. Ook hier is de politieke praktijk anders. Het valt op dat een regering of zelfs een parlement tot een referendum besluit, maar in één adem zegt dat ze de uitslag zullen respecteren. Daardoor krijgt het bij de Grondwet verboden referendum de status van een uitspraak van het volk.

6. In politicis begint alles bij de wetgever. De leden van de wetgevende macht zijn de enigen die rechtstreeks door het volk zijn verkozen.. Het gaat hier zowel over het federale parlement als de parlementen van de deelstaten. Het kiesstelsel wordt voortdurend aangepast aan de dynamiek van het politieke leven. In België gaat dat blijkbaar vlotter dan in Nederland. Bij wet moeten voor de gemeentelijke verkiezingen evenveel vrouwelijke als mannelijke kandidaten op de kieslijsten staan. Daarover kan gediscussieerd worden. In België is 25 % van de kiezers bejaard. Waarom niet 25 % bejaarden op de kieslijsten? Eigenaardig dat tussen België en Nederland een vrij groot verschil bestaat in de uitoefening van het kiesrecht. In Nederland is er geen kiesplicht. Griekenland, Luxemburg en België zijn in de EU de enige landen met kiesplicht. Veel discussie bestaat daarover niet. De rechtbanken treden zelden op, maar het aantal afwezigen neemt evengoed niet opzienbarend toe. Er bestaat dus wel politieke interesse. Die heeft o.m. met de personalisering van de verkiezingen te maken, waarbij men zijn/haar kandidaat zoveel mogelijk voorkeurstemmen wil geven. Doordat op de kieslijsten ook opvolgers staan en doordat bijvoorbeeld Europese en landelijke verkiezingen samenvallen, kunnen populaire figuren op drie plaatsen kandidaat zijn, dus op drie plaatsen stemmen voor hun lijst halen. De Belgische verkiezingen zijn een show geworden. Die barnumreclame is niet goed, maar de partijen doen mee aan het spel. Dit spel wordt nog versterkt door de vergroting van de kieskringen. Wallonië heeft het bij de kleinere kiesdistricten, de arrondissementele, gehouden, maar Vlaanderen heeft grotere districten, provincies, gewild. Daardoor is het persoonlijke contact tussen kandidaat en kiezer groter in Wallonië. De socialistische partij, die daar lokaal zeer sterk staat, plukt daarvan de vruchten.

De verkozenen vormen het parlement. Vrij veel ministers zijn kamerlid. In Nederland is dat wel anders. In België, en zeker in Vlaanderen, is er na de eerste rechtstreekse verkiezing van het Vlaams parlement in 1995 vrij vlug een ernstige poging gedaan om het parlement te organiseren.

In Vlaanderen waren veel parlementsleden van het eerste uur oud-leden van de federale kamer, die vrij slordig met hun parlementaire taak waren omgegaan. Sommigen veroorloofden zich interventies die niet in de lijn lagen van het partijprogramma. Geregeld stemden leden anders dan hun fractie en dat bracht relatief weinig incidenten mee. Maar de gestroomlijnde fractie is nu de regel - 25 jaar geleden nog helemaal niet. In Nederland schijnt fractiediscipline de regel te zijn.

Betekenisvol blijft dat de regering zich ook tegenover het parlement veel veroorlooft. Recent zei een hoge Waalse ambtenaar dat het land geleid wordt door vijf personen, de premier en vier vicepremiers. Die komen allemaal uit de partijen die samen de meerderheid vormen. De typisch Belgische particratie bestaat zeker niet in Nederland, waar coalitiepartijen regelmatig van mening verschillen. In België leidt zo'n meningsverschil zeer snel tot wrijvingen.

Het Europa der kleine staten kan voor het enthousiasme zorgen.

In België, ook in Vlaanderen, houdt men van gestroomlijnde politiek correcte groepen. Daarom leggen die fracties hun gezag in de handen van de regering. Ook voor het wetgevende werk zal de regering een goed uitgewerkt voorstel met wat opsmuk als wetsontwerp overnemen, zogenaamd in naam van de eensgezindheid. Vanwege de cumulatie, in België veel erger dan in Nederland, zijn nogal wat parlementariërs niet ongelukkig als ze regeringsontwerpen op hun bord krijgen die zo herkauwd zijn dat ze zonder veel voorstudie volmondig ja kunnen zeggen.

De wetgever heeft in België zelden het laatste woord. Hij laat ook te veel liggen. Recent was er nog een mediadebat over de zogenaamde werkloosheidsval. Het verschil tussen de werkloosheidsvergoeding en het loon voor een ongeschoolde werkkracht is zo klein, dat de betrokkene liever niet solliciteert. Het probleem is bekend, de media signaleren het, in het sociaal-economische middenveld wordt erover gesproken, maar een interessant alternatief komt er niet. Een verkozene die daar zijn tanden in zet, zou aanzien verwerven. Waarom doet hij het dan niet? Omdat de particratie het niet aangewezen acht iets te organiseren dat ogenschijnlijk een werkloze pijn doet.

Vlaanderen-Nederland

‘Met België als merk is het niet zo goed gesteld en Vlaanderen is een merk in opkomst’, schrijft Paul Wouters daarover in België-Nederland. Goed, maar het gaat om wat Vlaanderen van Nederland onderscheidt. Bestuurlijk zien we vandaag het verschil. Er is nog altijd het calvinisme, de naam die men geeft aan de mannen-broeders, die de overtuiging hadden een gemeenschap te leiden en te trotseren. Die mentaliteit, verankerd bij vele bestuurders, vindt men op alle politieke niveaus in Nederland, is niet partijgebonden en geeft aan het bestuur bestuurskracht.

[p. 10]

Het katholicisme was een emancipatorische beweging die de stijl van het compromis heeft ingevoerd, waarmee ze zeker bij het protestantse landsdeel voor de idee van rechtmatigheid en rechtvaardigheid alle steun vond. Dat men menselijk moet zijn - mens onder de mensen - zal ook wel gewenst worden in Nederland, maar het wordt minder gezegd. Dat doorkruist vele bestuurshandelingen.

Nederland heeft graag alle zeeën bevaren. Zijn aandacht voor Europa was en is levendig. In een recente tv-peiling, maanden na het neen-referendum over de Europese Grondwet, toonde 73 % zich Europees gezind. Dat betekent o.m. dat ook de Nederlander van Europa houdt, op voorwaarde dat het hem mogelijk maakt van zijn land te blijven houden. In Vlaanderen is dat niet anders en als men werkelijk de 25 lidstaten tot een Europese Unie wil verenigen, dan kan dat alleen maar als die éne Europese vlakte voor een los federatief verband zorgt, waarbij het eigene volop tot zijn recht kan blijven komen. Dat is een eenvoudige opvatting over ‘een Europa der mensen’, waarvan men dacht dat het tot de voorzitter van de Europese Commissie Barosso zou zijn doorgedrongen, maar dat is niet het geval. Die blijft al wat zich beweegt onder de Europese hemel, als een strakke eenheid beschouwen. En als die eenheid er niet is, moet ze er maar komen.

Het schort de overheid aan een actieve taalpolitiek.

Maar het Europa der kleine staten - noem het maar smalend Kleinstaterei - kan voor het enthousiasme zorgen, noodzakelijk voor een project als Europa.

De Europese voormannen moeten doen wat de Gentse oud-premier Theo Lefèvre ooit zei: ‘Loop vóór het volk uit, maar niet méér dan één meter.’

Herman Suykerbuyk, tot juli dit jaar ANV-secretaris, was gedurende meer dan 30 jaar (Vlaams) parlementslid en senator voor de CVP. Als zoon van een Nederlandse vader en een Vlaamse moeder en als burgemeester - 30 jaar lang - van de grensgemeente Essen is hij altijd een warm pleitbezorger voor Vlaams-Nederlandse samenwerking geweest. Onder het motto ‘Geen klagen en zagen meer’ stelde Suykerbuyk in 2002 een nieuw project voor: Vlaanderen uitbouwen tot een volle lidstaat van de Europese Unie. ‘En als men dit separatisme noemt, het weze zo!’ stelt hij vast.