Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 40]

In de kijker

In de teksten en citaten in deze rubriek worden uiteenlopende standpunten over taal ingenomen. Die standpunten zijn niet noodzakelijk ook die van de Vereniging Algemeen Nederlands of van de redactie van Nederlands van Nu. We hopen dat deze rubriek aanleiding kan geven tot reacties van lezers, die we graag publiceren in de rubriek Zeg 'ns wat.

De toekomst van het Nederlands

Naast de nadruk op de taalgebruiker zelf, zet de Taalunie in haar beleid ook in op variatie. Daar is ook veel voor te zeggen. Alleen mag het geen vrijbief geven aan het uiteendrijven van het Nederlands, gesproken in Nederland, en dat in België. Het Zuiden heeft een andere taalgeschiedenis dan het Noorden. De Vlamingen hebben het Nederlands als een vreemde taal moeten aanleren, en eigenlijk doen ze dat vandaag de dag nog. Het Nederlands is een zondags pak, dat met de jaren wel makkelijker is gaan zitten, maar nog altijd des zondags is. Wat wil je als pas sinds het begin van de jaren dertig van de twintigste eeuw het middelbaar onderwijs in Vlaanderen in het Nederlands wordt gegeven? Tot voor kort kwamen de meeste Vlamingen tot het Nederlands vanuit een dialect. De hete adem van het Frans blies en blaast hen daarbij nog vaak in de nek. Vandaag lijken veel Vlamingen zich te nestelen in een tussentaal, halverwege tussen dialect en standaardtaal in.

De Vlaamse taalkundige Frans Debrabandere gaf onlangs nog een sombere analyse van wat hij noemde: ‘Het echec van de ABN-actie in Vlaanderen’: ‘We hebben het dialect gestigmatiseerd, Vlaanderen zijn dialect afgeleerd en het naar de tussentaal gedreven, al was dat net niet de bedoeling. Intussen kennen onze jongelui hun mooie dialect niet meer, en kennen ze nog altijd geen Nederlands Jammer.’

Joop van der Horst, een Nederlandse taalkundige die in Leuven doceert, nuanceert. In de twintigste eeuw heeft het Algemeen Nederlands (AN) volgens hem drie fasen doorlopen: de eerste was die van het chique ABN (Algemeen Beschaafd Nederlands), die liep van 1895 tot ongeveer 1920. De standaardtaal was toen een onderscheidingsmiddel voor de - kleine - bovenlaag. [...] Van 1920 tot 1970 liep de periode van het ‘burgerlijke’ ABN. Het Standaardnederlands was toen zowel in Nederland als in Vlaanderen een middel voor sociale emancipatie, een werktuig voor de kleine burgerman en de geschoolde arbeider om hogerop te komen. [...] De laatste fase is die van het democratische ABN. Democratisch omdat nu iedereen AN praat, of iets wat tussen AN en dialect zit. [...] Eigenlijk spreken volgens Van der Horst nu meer mensen AN dan ooit. [...]

Moeten we nu bezorgd zijn voor de toekomst van het Nederlands, vraagt Van der Horst zich af. Is het glas nu halfvol of halfleeg? Eén ding geeft hij schoorvoetend toe: de standaardtaal staat, misschien, enigszins, onder druk. En we hebben, meer dan vroeger, een standaardtaal nodig omdat de moderne communicatiemiddelen meer gebaat zijn bij een standaard. Ik ben iets somberder dan Van der Horst. In Vlaanderen lijkt het ‘streven’ naar de standaardtaal verdwenen. Vroeger wisten Vlamingen dat ze nog geen Nederlands spraken, maar er was consensus over de marsrichting: richting standaardtaal. Die consensus lijkt af te brokkelen. Als een standaardtaal een dialect is met een leger, dan ben ik voorstander van het leger. En van een marsrichting.

(uit: Luc Devoldere, ‘Misschien eenzaam, maar niet alleen - Vlaanderen en Nederland in Europa’. In: Ons Erfdeel, jg. 48 (2005), nr. 5, pp. 643-658)

Tussentaal wordt overal inzetbaar

Ik vind bijvoorbeeld dat de VRT de plicht heeft om in het gemiddel-de programma de moedertaal op een behoorlijke manier te laten behandelen, zeker door professionals en niet door gewone mensen in hun natuurlijke milieu. Als je nu luistert naar het gemiddelde taalgebruik van de professionele medewerkers bij de VRT, dan hoor je ten eerste een heel arsenaal van spraakgebreken: mensen die geen -r hebben bijvoorbeeld. En lispelen lijkt wel een nationale sport geworden, vooral bij vrouwen. Kortom, de VRT lijkt stilaan wel een reservaat van mensen met een spraakgebrek. Dat vind ik erg. En dan heb je nog de mensen die soms schaamteloos een veel te zwaar lokaal accent aanhouden. We zijn weliswaar ver van de tijd van Van Haeringen (‘Beschaafd Nederlands spreekt hij aan wie men niet horen kan uit welk gewest hij afkomstig is’; FD). Je mag en moet wel een zekere talige nestgeur hebben, anders klop je de spontaniteit weg, maar nu is het hek van de dam. Er heerst een enorme laksheid.

Dat begint bij entertainmentprogramma's, en stijgt op - of beter: daalt af - naar de serieuzere programma's. Maar wat wil je in een land waar de minister van cultuur het slechtste voorbeeld geeft dat hij maar geven kan.

Dat brengt ons op de veelbesproken ‘tussentaal’. Ziet u die als een fase, als iets dus van voorbijgaande aard?

Die tussenfasetheorie vind ik een kunstmatig iets. Wat zien we? Men is tolerant tegenover de tussentaal, en ik kan die taal perfect hebben als zeer

[p. 41]

informele spreektaal, maar ze mag niet buiten haar normale gebruiksdomeinen treden. Dat zie je tegenwoordig: de tussentaal is overal inzetbaar geworden. Maar ik geloof niet erg in die tussenfasevisie, want de mensen blijven erin hangen en worden taallui. Als het een van de vele variëteiten is die je beheerst op een continuüm, geen probleem, maar het treedt buiten zijn oevers. Dat heeft kwalijke gevolgen. Met de alomtegenwoordigheid van de tussentaal worden we echte monolingualen. Dat alles heeft niet alleen gevolgen voor een goede kennis van het Nederlands, maar het is ook een drempel om vreemde talen te leren. Vroeger werd de Vlaming gezegd slecht Nederlands te spreken, maar tegelijk werd hij overal geroemd om zijn vreemdetalenkennis. Maar dat kwam onder meer juist door die vroege tweetaligheid: thuis spraken kinderen dialect en op school Nederlands. Nu wordt dat aan kinderen ontzegd, want overal krijgen ze dezelfde tussentaal voorgeschoteld.

(uit: Filip Devos, ‘Johan Taeldeman: de taalbloemen moeten allemaal kunnen bloeien’ (interview met Johan Taeldeman). In: Over taal, jg. 44 (2005), nr. 5, pp. 103-105)

Nederlands in de wetenschap

Aan een zekere taalstrijd valt in Nederland waarschijnlijk niet meer te ontkomen, willen we het Nederlands als cultuurtaal in stand houden. Als zodanig wordt onze taal vooral bedreigd op het terrein van de wetenschap. Wetenschappelijk personeel wordt steeds meer afgerekend op internationale publicaties in refereed tijdschriften en op hun internationale citations score. Dat heeft tot gevolg dat de criteria die Amerikaanse redacties, uitgevers en externe beoordelaars hanteren geruisloos worden overgenomen. Academische bevorderingen worden nu al bijna alleen nog gerelateerd aan publicaties in het Engels. Dat gebeurt ter wille van de internationalisering van het hoger onderwijs, maar betekent in feite de verengelsing ervan. Het leidt er niet alleen toe dat Nederlandstalige publicaties niet langer meetellen in de wetenschappelijke wereld en dat het belang van een eigen Nederlandse wetenschappelijke agenda op de achtergrond raakt, maar ook dat Duits- en Franstalige publicaties niet meer als internationale publicaties erkend en gehonoreerd worden. Wetenschappelijke communicatie in één enkele wereldtaal, waar dat alles op termijn op uitloopt, dreigt daarmee de creatieve inbreng van andere talen en culturen voorgoed te smoren. Zodoende ontstaat, als men dat voor zoete koek blijft slikken, meer en meer een Engelstalige monocultuur die iedere stimulans ontneemt de eigen taal als wetenschappelijke taal nog verder in stand te houden en te ontwikkelen. De bekende Vlaamse jurist Marcel Storme heeft daar enkele jaren geleden al voor gewaarschuwd. De Amsterdamse socioloog Abram de Swaan spreekt in dit verband van een cultureel koloniseringsproces.

(uit: Wim Couwenberg, ‘Heeft het Nederlands als cultuurtaal nog toekomst’. In: Streven, jg. 73 (2006), nr. 1, pp. 51-57)

Nultolerantie

Ik vrees dat de geletterden hun greep op de taal verliezen en dat de semi-analfabeten in de toekomst de dienst gaan uitmaken. Regels uitvaardigen voor welk aspect van de taal dan ook zal net zo zinloos zijn als het was vóór de uitvinding van de boekdrukkunst. Eigenlijk geloof ik dat dat punt al is bereikt.

Tegen beter weten in hoop ik dat er nog wat aan te doen valt. Wat daarvoor in ieder geval nodig is, is nultolerantie. Regels zijn regels en die moeten worden nageleefd. Taalvernieuwing is daarmee niet in strijd; er valt onderscheid te maken tussen domme en interessante veranderingen in het Nederlands. Mensen met hart voor de taal, vooral diegenen die ervoor hebben doorgeleerd - leraren, taalwetenschappers, schrijvers, journalisten - moeten meehelpen de regels te handhaven, zodat de domme veranderingen buiten de deur worden gehouden. En het handhaven van de regels betekent wat mij betreft óók dat de regels zelf niet te pas en te onpas moeten worden veranderd. Wat dat betreft is het waarschijnlijk nog het beste - ik zeg het met frisse tegenzin - als de laatste anderhalve spellingwijziging niet ongedaan wordt gemaakt.

(uit: Herbert Blankesteijn, ‘Verkeerd in goede staat? - Een pleidooi voor nultolerantie’. In: Onze Taal, jg. 75 (2006), nr. 2-3, pp. 40-43)

De teloorgang van het dialect

‘In Vlaanderen leeft nu een grote groep veertigers en vijftigers die het jammer vindt dat het dialect snel verdwijnt, maar ze hebben hun kinderen wel allemaal in het Algemeen Nederlands opgevoed.’ Het is een uitspraak van professor emeritus Johan Taeldeman, dialectoloog van de Gentse universiteit. Ik herken het wel. Ik ben vijfenveertig en heb vier kinderen die ik in (een soort van) Algemeen Nederlands toespreek, wat niet altijd gemakkelijk is want met mijn vrouw spreek ik Poperings. Toch spreken mijn kinderen nog zeer behoorlijk Westhoeks dialect. Dat hebben ze op school geleerd, nee niet in de klas: op de speelplaats. Maar ik moet toegeven,

[p. 42]

ze beantwoorden aan de omschrijving van het soort dialectsprekers waarvan Taeldeman zegt dat ze de streektaal in steeds minder omstandigheden gebruiken (= functieverlies) en dat hun dialect zienderogen afvlakt in de richting van de cultuurtaal (= verlies van kenmerken). Mijn kinderen bedienen zich alleen van het dialect onder leeftijdsgenoten uit hun schooltijd. In de winkel, het stadhuis of op straat spreken ze mensen eerst aan in het AN. Grammaticaal volgen ze de spraakkunst van het AN, ook als ze dialect spreken. Ze bedienen zich dus niet langer van de dubbele negatie (‘Ik en heb geen honger’) of evenmin van Saksische meervouden zoals ‘kats’ voor katten of ‘stoels’ voor stoelen.

Johan Taeldeman betreurt de teloorgang van het dialect. Hij geeft daarvoor een aantal maatschappelijke factoren: grotere mobiliteit van mensen, schaalvergroting van contacten en communicatie en de hogere scholingsgraad. Daarnaast is er echter een zeer subjectieve factor die het dialect spreken ontmoedigt: de sociale onderwaardering van de streektaal. Dialectgebruik staat niet netjes. Vlamingen vinden het dialect dus eigenlijk wel aardig, leuk, plezant, maar niet als hun (klein)kinderen het gebruiken ...

(uit: Wim Chielens, ‘Vlaamse dialecten gezongen op cd’. In: Ons Erfdeel, jg. 49 (2006), nr. 1, pp. 119-120)

Mag de overheid u tutoyeren?

In hun pogingen om de kloof tussen burger en bestuur te verkleinen, schakelen veel lokale overheden in hun brieven en in hun teksten voor algemeen gebruik over van u naar jij. Maar bent u als burger wel met die overstap gediend? [...] De meeste communicatieambtenaren hebben duidelijk over de problematiek nagedacht. Wie voor jij kiest, doet dat bewust als lokale overheid, als een overheid die dicht bij de burger moet staan. Toch blijf ik als lezer erg argwanend tegenover al te hartstochtelijke toenaderingen van politici en ambtenaren, tegenover goedmenende, politiek correcte en joviale overheidsinstanties die mij vriendelijk tutoyerend mijn bouwvergunning weigeren met verwijzing naar een handvol besluiten uit het Belgisch Staatsblad. Ik blijf allergisch voor aanhalige, familiaire teksten waarvan ik door het ambtenarenjargon geen snars begrijp.

Niet jijen en jouwen [sic] is de oplossing om de kloof tussen overheid en burger te dichten. Wat ik wel verwacht, zijn teksten met een duidelijke structuur en een eenvoudig en correct taalgebruik dat met de doelgroep rekening houdt. Het herschrijven van u naar je is uiteraard een gemakkelijkere oplossing dan hele corpussen teksten te restylen en ambtenaren herop te voeden. Toch zal een bestuur dat eenvoud en begrijpelijkheid nastreeft, mij meer charmeren dan een dat mij te pas en te onpas in een bevreemdend jargon uitjouwt. Je gelieve mij dus geen kennis te geven van het collegebesluit betreffende de in rand vermelde aangelegenheid. Ik zal niet in afwachting verblijven.

(uit: Dirk Vos, ‘Hartelijkheid op mensenmaat’. In: Ad Rem - Tijdschrift voor zakelijke communicatie, jg. 20 (2006), nr. 1, p. 1)