Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

Taal op school
Hebt u ze nog allemaal op een rijtje?
Over schoolrijtjes en ezelsbruggetjes
Gilbert De Bruycker

Schoolrijtjes horen bij de school van toen, bij de tijd van de kroontjespen, toen het onderwijs nog helemaal klassikaal was. Er werd veel schoongeschreven, kunstgreperig uit het hoofd gerekend en bovenal werd van alles uit het hoofd geleerd. Je les opzeggen was een boek oplezen zonder boek. Dat schreef de bekende Nederlandse pedagoog Jan Ligthart in zijn Jeugdherinneringen (1913). Leren was memoriseren!

Vanaf de laagste klassen waren er schoolse rijtjes om dat gemakkelijker te maken. Er waren nauwelijks vakken waarbij geen gebruik werd gemaakt van stamprijtjes en ezelsbruggetjes. Vooral het talenonderwijs kent veel grammaticale regels met uitzonderingen die met vernuftige schoolrijtjes en handige hulpjes ingeprent werden. Niet iedereen heeft daar goede herinneringen aan. Denk maar aan Jacques Brel, die in Rosa uithaalt naar de saaie Latijnse verbuigingen: Rosá rosá rosám / Rosáe rosáe rosá...

Veel schoolrijtjes bestonden als rijmpjes en riedeltjes bij de gratie van ritme, vrolijke cadans of cryptische formulering. Zo werden ze onbedoeld een subtiele kennismaking met de principes van de dichtkunst. Orale poëzie, want in lesboeken waren ze zelden te vinden. Jarenlang werden ze mondeling overgeleverd en belandden ze in de culturele bagage van elke jongere. Vooral het godsdienstonderwijs genereerde mooi geritmeerde voorbeelden, zoals de Tien Geboden met gepaard rijm.

Een bekend geheugensteuntje in de natuurwetenschappen is het woord roggbiv voor de opeenvolgende kleuren van de regenboog: rood, oranje, geel, groen, blauw, indigo, violet. Hoe houd je naaldbomen uit elkaar? Zitten de naalden allemaal apart: solo, spar; zitten de naalden twee aan twee: duo, den; zitten de naalden bij bosjes samen: legio, lariks. Zo zit dat. In het woord kazemat geven de letters de sleutel tot het rijtje van de zeven wonderen van de klassieke wereld: de Kolos van Rhodos, de Artemistempel in Efeze, het Zeusbeeld in Olympia, de koninklijke piramides van Egypte, het Mausoleum in Halicarnassus, de vuurtoren van Alexandrië, de hangende Tuinen van Babylon. Daarnaast kennen we het woordsteuntje dik voor Dorisch, Ionisch en Korintisch, de opeenvolgende bouwstijlen in de geschiedenis van de Griekse architectuur.

Sommige schoolrijtjes zijn mooi uitgewerkte ezelsbruggetjes. Mon chou, mon bijou / Mettez vos joujoux sur mes genoux / Et prenez des cailloux / pour chasser des poux et des hiboux (een rijtje met zeven Franse naamwoorden op -ou die in het meervoud niet -s maar -x krijgen). Wie Duits heeft geleerd, kent wellicht nog de voorzetsels die altijd de vierde naamval of accusatief krijgen: Schreib bei durch, für, ohne, um / entlang, bis, gegen, wider / nie den dritten Fall / doch stets den vierten nieder. Met de zin I am going to write him a letter tomorrow, samengevat in SPIDA, werden de zinsdelen bij redekundige ontleding (tegelijk de normale structuur in een mededelende Engelse zin) verankerd (subject; predicate; indirect object; direct object; adverb).

Ook in het vak Nederlands zijn allerlei verankeringsmiddeltjes bedacht. Wellicht het bekendste ezelsbruggetje is 't kofschip of recenter 't fokschaap. Als de stam van het zwakke werkwoord eindigt op een medeklinker uit dat ankerwoord, krijgt de verleden tijd -te(n) en het voltooid deelwoord -t. In alle andere gevallen is het dus -de(n) en -d.

Wie herinnert zich het volgende dubbelzinnige steuntje nog? Als je wilt en je kunt en je mag dan niet, dan zul je het toch moeten laten (de zogenaamde hulpwerkwoorden van modaliteit: kunnen, zullen, mogen, moeten, willen, laten). Mooi is voorts de woordspelige vondst: ‘De optimist zegt: hij trekt wel op, die mist. De pessimist zegt: het is toch een pest, die mist.’

[p. 36]

Een heel bekend rekenkundig ezelsbruggetje is ‘Meneer Van Dale Wacht Op Antwoord.’ De beginletters van die zes woorden geven de volgorde van de rekenkundige bewerkingen aan: machtsverheffen, vermenigvuldigen, delen, worteltrekken, optellen en aftrekken.

En kent u nog dat ezelsbruggetje om het getal pi (22/7) te onthouden, de verhouding tussen de omtrek en de middellijn van een cirkel? Pi heeft een oneindig aantal cijfers achter de komma. Om enkele ervan in te heien, bezigen we een zin waarin de lengtes van de opeenvolgende woorden de cijfers van het pi-getal zijn. Dat klinkt zo: Pi is: wat u door 'n echte ezelsbrug te kennen immer met gemak onthoudt.

3, 1   4   1   5   9   2   6   5   3   5   8

Nog een decimaal verder loodst u deze oudere ezelsbrug: ‘Wie u kent, o getal, belangrijk en gepast, leert ook and're waarheên ankervast.’ Met dergelijke trucs kunt u vast indruk maken op een gezellig avondje uit bij vrienden.

Al die voorbeelden illustreren dat een ezelsbruggetje een hulpmiddel is om dingen te onthouden. Een geheugensteuntje dus. Zo is een vertaling voor een schoolkind de ezelsbrug om de moeilijkheden van de oorspronkelijke tekst te boven te komen. De grote Van Dale¹⁴ heeft het bij ezelsbrug over: ‘(meestal verkleinv.) hulpmiddel of methode om iets gemakkelijk te kunnen onthouden, of een bep. soort vraagstukken op te lossen.’ In de 13de druk volgde daarop ook nog dit geinige citaat van Battus (Hugo Brandt Corstius): ‘Een ezelsbrug is een methode om iets te onthouden door iets groters te onthouden, plus de manier waarop beide informaties aan elkaar gekoppeld zijn.’

Bij een moeilijkheid waar een knappere leerling zelf overheen komt, moet je de domoor (de ezel) een handje geven. Een paard springt zelf over een diepte, maar een ezel heeft een bruggetje nodig. Toch is dat niet de oorspronkelijke betekenis van ezelsbrug, zoals blijkt uit het Etymologisch Woordenboek²³ van De Vries en De Tollenaere: ‘middel om de middenterm van een syllogisme te vinden’ [...], in de meeste Europese talen, bijv. eng. ass's bridge, hd. eselsbrücke < lat. pons asinôrum. Sedert de 18e e. ‘moeilijkheid die een onwetende in verlegenheid brengt’, dan ‘noodbehelp voor een onwetende’. Het recente Etymologisch woordenboek van het Nederlands (red. M. Philippa, F. Debrabandere en A. Quak) vertelt er nog bij dat het oorspronkelijk een uitdrukking is uit de scholastieke filosofie en de betekenis kreeg: ‘eenvoudig hulpmiddel om een vraagstuk op te lossen of iets te onthouden’.

Pons asinorum of ezelsbruggetje is in de scholastieke logica een aan Johannes Buridanus toegeschreven schema om gemakkelijk de middelterm van een syllogisme te vinden,



omdat het ‘passeren dezer brug’ de scherpzinnige van de hardleerse deed onderscheiden. Aldus het Filosofisch Lexicon van J. Grooten en G. Jo Steenbergen. Maar de Grote Nederlandse Larousse Encyclopedie vertelt een ander verhaal. De Franse scholastieke filosoof Buridan (^oBethune, † 1358) zou niet de auteur zijn van de fabel over de ezel van Buridan, die moest verhongeren omdat hij niet tussen twee even geurige hopen hooi kon kiezen. Die fabel moest bewijzen dat de wil geheel door motieven bepaald is en dat de mens dus de keuzevrijheid nodig heeft om te kunnen leven. Hij was evenmin de uitvinder van de ezelsbrug (stelling van Pythagoras). Zeker is dat hij begin 1327 docent aan de Parijse Sorbonne was.

Ons ezelsbruggetje is dus een leenvertaling van het Latijnse pons asinorum ‘brug van de ezels’. Zonder de middeleeuwse kloosterscholen zouden we ons ezelsbruggetje wellicht niet kennen. Door haar ingewikkeldheid was de ezelsbrug toen vaak een middel om de schranderen van de minder begaafden te onderscheiden. Volgens het Etymologisch woordenboek van het Nederlands gaat de term terug op een bewering van de Romeinse geschiedschrijver Plinius uit de eerste eeuw na Christus. Die vertelt over ezelinnen die niet over een brug durven te gaan wanneer ze daaronder het water kunnen zien. Ze moeten dus ondersteund worden. Vandaar pons asinorum in figuurlijke zin als een leerling (in de logica of elders) bepaalde hulpmiddelen ter ondersteuning nodig had.

Zoals gezegd was het klassieke schoolrijtje lang onlosmakelijk verbonden met het klassikale onderwijs en zijn nadruk op geheugenkennis. Tegenwoordig gaat het veel meer om denkmethodes en probleemoplossend leren dan om kennen, meer om dingen kunnen vinden dan om weten. De stamprijtjes moesten het afleggen tegen actief leren, projectonderwijs en wereldoriëntatie. Spraakkunstige spitsvondigheden raakten ondergesneeuwd in verbale vaardigheid of redzaamheid in vreemde talen. Veel van de vroegere vernuftige hulpmiddeltjes en geheugensteuntjes zijn uitgestorven of leiden een kwijnend bestaan. Het restje dat nog standhoudt, is door Pieter Steinz van de vergetelheid gered en verzameld in Meneer Van Dale Wacht op Antwoord en andere schoolse rijtjes en ezelsbruggetjes⁵ (Prometheus / NRC Handelsblad). Een brok nostalgie die we de lezer van harte aanbevelen.