Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 31]

Nederlands van Nu
Jaargang 54 - mei 2006

Het Nederlands van het VRT-journaal
Siegfried Theissen

Wie soms naar het VRT-journaal van zeven uur kijkt, hoort af en toe uit de mond van verschillende journalisten een afwijking van de standaardtaal, of als je zo wilt, een Belgische variant van de standaardtaal. Meestal betreft die het lexicon, maar soms ook de accentuering of de uitspraak van van oorsprong Engelse woorden of zelfs de zinsbouw. In de loop van het jaar 2005 heb ik een (niet-exhaustief) corpus samengesteld van zo'n vijftig lexicale afwijkingen, een twintigtal Belgische varianten van de standaarduitspraak en enkele afwijkingen in de zinsbouw. Ik verwijs daarvoor naar de onderstaande bijlage.

Zo'n lijst is wel erg toevalsgebonden en zegt ook niets over de relatieve frequentie van correcte en afwijkende vormen. Daarom leek het me interessant het onderzoek te beperken tot één week (in dit geval de week van 2 tot 8 januari 2006) en na te gaan welke Belgische varianten in 7 VRT-journaals voorkomen en welke je er niet meer in aantreft. Ik heb ook alleen rekening gehouden met de afwijkingen die in de jongste druk van de Grote van Dale (14e druk, 2005) als Belgisch worden beschouwd. Daarnaast zijn er nog heel wat woorden die volgens andere woordenboeken (zoals de Hedendaagse van Dale, Kramers, Paardekooper, Theissen & Debrabandere) Belgische afwijkingen zijn (zoals dynamiteren of onbestaande), maar die de GVD als Standaardnederlands heeft opgenomen.

Er is uiteraard alleen maar rekening gehouden met de taal van de nieuwslezers (die normaliter hun tekst aflezen van een teleprompter) en de taal van andere VRT-journalisten die in het journaal aan het woord komen (waarbij ze meestal moeten improviseren), en dus niet met de taal van de geïnterviewde personen, zoals ministers en politiemensen. Anders heb je het over heel andere en veel meer afwijkingen. Zo had een minister het steeds weer over mazout en bleven geïnterviewde winkeliers steevast solden zeggen, hoewel de journalist vragen gesteld had over de koopjesjagers en de winterkoopjes. Ik heb ook niet gekeken naar het sportgedeelte en het weerbericht (omdat er van dat laatste toch meestal niets klopt).

De lijst van de lexicale afwijkingen omvat een vijftiental vormen: zijn verantwoordelijkheid nemen (opnemen), op de trein (in), op café (in het/een, naar het/een), politieagenten werden geviseerd (ze hadden het voorzien op), ze waren al opgepakt geweest (-), hij is nooit in beschuldiging gesteld (in staat van beschuldiging), daarmee wordt hier niet gelachen (dat wordt hier heel ernstig opgevat), dat is niet evident (vanzelfsprekend), een tas bijhebben (bij zich), nood hebben aan (behoefte), gegeerd zijn (gewild, in trek), aan een hoog tempo (in), aan honderd euro per stuk (à, tegen), resistent aan antibiotica (tegen).

Opvallend is dat je soms de standaardtalige vorm (in een coma liggen) naast de Belgische afwijking (in de coma liggen) tegenkomt. Dat is ook het geval met bepaalde registerafwijkigen, zoals winterkledij, dat in hetzelfde journaal (weliswaar door een andere journalist) naast het normale winterkleding werd gebruikt. Ook grootwarenhuis en warenhuis, werken en (weg)werkzaamheden kwamen (een andere week) naast elkaar voor. Het lijkt me interessant te vermelden dat ik heel wat erg gebruikelijke afwijkingen van de standaardtaal niet meer heb aangetroffen, zoals: bekomen, desgevallend, dewelke, kiescampagne, medische zorgen, omzeggens, solden, telkens (telkens als), terug (opnieuw, weer), verkeerswisselaar, wedersamenstelling (reconstructie) en wisselstukken.

Wat de uitspraak betreft, moet er een onderscheid worden gemaakt tussen de accentuering en de realisatie van bepaalde klanken. De nieuwslezers van de VRT schijnen vooral problemen te hebben met de uitspraak van samenstellingen met onderzoek-, zoals onderzoeksrechter en onderzoeksteam, waar meestal de klemtoon op -zoeks-werd gelegd, i.p.v. op on-. Archipel kwam voor met het accent op de laatste lettergreep i.p.v. op de eerste. Bij nalatigheid viel de klemtoon dan weer op de eerste i.p.v. op de tweede lettergreep. Parameter kreeg het accent op de eerste lettergreep. De Hedendaagse van Dale, Heemskerk & Zonneveld en Theissen & Debrabandere aanvaarden alleen de klemtoon op de tweede lettergreep. Kramers beschouwt daarnaast ook nog de accentuering van de voorlaatste lettergreep als correct, maar GVD honoreert

[p. 32]

eigenaardig genoeg de drie accentueringen, dus ook die van de VRT. Wat bij de realisatie van bepaalde klanken opvalt, is de sterk aangeblazen anlaut-h in het en de in sommige woorden, zoals vanmorgen, bijna altijd uitgesproken slot-n. Incidentele gevallen waren de k in mechanisch en g (van genre) in jenever. Bij de uitspraak van van oorsprong Engelse woorden werd de standaardtalige e-klank meestal vernederlandst tot a, zoals in gekidnapt en tanken. Maar dat neemt niet weg dat je in de meeste gevallen de standaardtalige uitspraak hoort en niet meer de gebruikelijke Belgische variant. Heel duidelijk was dat bij gepland en crash (met e), bij energie en passagier (met de g van genre), de accentuering van azalea (waar je in Vlaanderen nogal eens azalea hoort) en zelfs onderwijs (waar de meeste Vlamingen de klemtoon op -wijs leggen). Ook dossier met uitspraak -sjee is het pleit aan het winnen van de uitspraak met -ier.

Over de zinsbouw kunnen we kort zijn: afwijkingen van de standaardtaal komen weinig voor en betreffen eigenlijk alleen het sporadisch wegvallen van te tussen de infinitief van beginnen en een daarop volgende infinitief (‘... wil men dat beginnen afbouwen’) en een enkele keer een foutieve doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep (‘... dat er veel meer zal naar buiten komen’).

Het is natuurlijk duidelijk dat het gebruik van bepaalde afwijkingen sterk afhangt van de in het journaal behandelde nieuwsitems: zo heb ik o.a. autoverdeler, gekende cijfers, komaf maken met, loonkost, panikeren, terug en trafikant in de onderzochte periode van 2 tot 8 januari 2006 niet meer aangetroffen, maar ik ben ze in 2005 toch enkele keren tegengekomen.

Per journaal, waarin de journalisten zelf maar ca. 15 minuten aan het woord zijn, kun je, volgens de bovengenoemde cijfers, gemiddeld 2 à 3 lexicale afwijkingen en 2 Belgische uitspraakvarianten horen. Nu kun je dat veel of weinig vinden, maar ik heb de indruk dat het er enkele jaren geleden meer waren. In ieder geval schijnen heel wat erg gebruikelijke afwijkingen van de standaardtaal niet (meer) voor te komen en, afgezien van de spellinguitspraak van de anlaut-h en de auslaut-n, sluit ook de accentuering en de realisatie van bepaalde klanken, zoals de Engelse e (crash) en de g van genre (energie) steeds dichter aan bij de standaarduitspraak. Er wordt al eens beweerd dat het Belgisch-Nederlands hoe langer hoe meer vervreemd raakt van het Standaardnederlands, maar dat geldt zeker niet voor het Nederlands van het VRT-journaal, al blijft er natuurlijk, vooral op het gebied van de gallicismen, nog heel wat brood op de plank, sorry, werk aan de winkel!

Bijlage

Lexicale afwijkingen die ik in de loop van enkele maanden in 2005 genoteerd heb:

in vraag stellen, aan de deur zetten, notaboekje, gekende cijfers, het leven herneemt, zijn plan trekken, een maat voor niets, de boeken neerleggen, wapendracht, signalisatie, woonst, verhuis, daarvan kwam niet veel in huis, de schuld van iets op iemand steken, op de grote baan, tussen de lijnen lezen, iemand wandelen sturen, komaf maken met, terug (opnieuw), trafikant, bestemmeling, familiale verzekering, kuisvrouw, een handje toesteken, een opgemerkte redevoering, meerkost, geen rijbewijs bijhebben, vluchtmisdrijf, dat is weinig geweten, 28 gekwetsten, valavond, rijwoning, panikeren, solden, de grote middelen inzetten, infecties die nog niet gekend zijn, op restaurant eten, op café gaan, de bloc (operatiekamer), de hulp is stilgevallen, de refter (van een school), een wasknijper bovenhalen, de werken aan een hoogspanningsleiding, uitbreiding nemen, legale trafieken, autoverdeler, dat heeft de regering voor een week aangekondigd, aan 45 cent per liter, aan een redelijk tarief, zich aan iets verwachten.

Belgische uitspraakvarianten:

accentuering: onderzoeksrechter, uitzondering

realisatie van bepaalde klanken: energie, energiek (met de g van gaan) dossier (ier)

caravan, fan, gehandicapt, jerrycan, kidnappen, planning, tanks (met a i.p.v.e).