Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 8]

Letterkunde
Op zoek naar een wankel evenwicht: het hedendaagse Afrikaanse proza
Luc Renders

De democratische verkiezingen van 27 april 1994 zijn een waterscheiding in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis. Ze betekenen het einde van een lange nachtmerrie. Na de donkere periode van de apartheid lijkt een glanzende toekomst aan te breken. In de Afrikaanse literatuur wordt de nieuwe orde hartelijk verwelkomd, zoals in de roman Casspirs en Campari's van Etienne van Heerden. Ook Belle uit Die reise van Isobelle van Elsa Joubert ervaart in de slotbladzijden een epifanie: alle verschillen tussen de rassen verdwijnen. Zuid-Afrika is niet langer verdeeld in een ‘ons’ en een ‘hulle’. Het land is in een handomdraai omgetoverd tot een regenboognatie waarin de verschillende bevolkingsgroepen vreedzaam naast elkaar leven. Rond 1994 wordt deze visie door velen gedeeld. Tijdens de apartheidsperiode hadden Afrikaanse schrijvers zoals A.P. Brink, Karel Schoeman, Breyten Breytenbach, Elsa Joubert en John Miles zich trouwens aangesloten bij het verzet tegen de apartheid.

Voor de blanken brengt het nieuwe Zuid-Afrika onvermijdelijk het verlies van hun privileges met zich mee. Ze krijgen niet langer een voorkeursbehandeling. Ook de Zuid-Afrikaanse talen worden gelijkgeschakeld. De nieuwe grondwet geeft aan negen inheemse zwarte talen dezelfde rechten als aan het Afrikaans en het Engels. Waar deze situatie voor het Engels, als de dominante wereldtaal, geen nadelen inhoudt, betekent ze voor het Afrikaans een groot statusverlies. Sinds 1994 is het Afrikaans in een nieuwe taalstrijd gewikkeld met als inzet het behoud van een aantal essentiële openbare functies. Het debat dat sinds het midden van vorig jaar oplaait rond het gebruik van het Engels als tweede onderwijstaal aan de Universiteit van Stellenbosch, is hier een sprekend voorbeeld van. Ondertussen gaat het de Afrikaanse letterkunde voor de wind.

Verbreding

De vrees dat de Afrikaanse schrijver aan een writer's block zou lijden, is niet uitgekomen. Na 1994 is het spectrum van de Afrikaanse literatuur alleen maar breder geworden. Waar tijdens de apartheidsperiode de schrijvers zich genoodzaakt zien om hun pen als een zwaard te hanteren, kunnen ze nu ook andere thema's behandelen. Opvallende tendensen zijn die van de zogenaamde ‘hygroman’ of de erotische literatuur en de homoseksuele literatuur, onderwerpen die in de apartheidsperiode taboe waren.

Ook een aantal zwarte prozaschrijvers breekt door. Dit heeft ongetwijfeld te maken met een nieuw politiek en sociocultureel klimaat waarin het Afrikaans zijn stigma van taal van de onderdrukker is kwijtgeraakt. Bovendien is in de uitgeverswereld het besef van de noodzaak tot verruiming helemaal doorgedrongen. S.P. Benjamin met Die reuk van steenkool en Die lewe is 'n halwe roman, E.K.M. Dido, de eerste vrouwelijke zwarte prozaïste, met onder andere Die storie van Monica Peters en 'n Stringetjie blou krale nemen naast de apartheid ook de sociale wantoestanden binnen de bruine gemeenschap op de korrel.

De belangrijkste zwarte schrijver van het vorige decennium is ongetwijfeld A.H.M. Scholtz. In zijn drie prozawerken Vatmaar, Langsaan die vuur en Afdraai beschrijft hij de invloed van discriminatie en segregatie op de bruine gemeenschap. Zijn romans, die de hele twintigste eeuw bestrijken, brengen een nog niet beschreven verleden in de openbaarheid. Hierdoor vult zijn werk een belangrijke leemte in de Afrikaanse literatuur.

Hetzelfde geldt voor Kroes van Pat Stamatélos. Deze nauwelijks verholen autobiografie vertelt het verhaal van een liefde over de kleurgrens heen. Kroes maakt het meer dan duidelijk in welke mate de apartheidswetgeving het leven in Zuid-Afrika bepaalde. Deze roman is een van de talloze apartheidsverhalen die verteld moeten worden. Bijzonder kenmerkend voor het werk van de zwarte prozaschrijvers is het sociale engagement dat eruit spreekt. De zwarte schrijvers zien zichzelf op de eerste plaats als spreekbuis van hun gemeenschap.

Bevrijding van het juk van de apartheid is ook voor de blanke schrijvers nodig. De hoorzittingen van de Waarheids- en Verzoeningscommissie die onder de leiding van bisschop Desmond Tutu over het hele land gehouden werden, openbaarden de gruweldaden die tijdens de apartheidsperiode

[p. 9]

gepleegd werden. Ze hadden de opzet om door de erkenning van schuld en berouw tot verzoening te leiden. Country of my Skull van Antjie Krog is een persoonlijk en emotioneel getuigenverslag van het werk van de Waarheidscommissie. Voor Antjie Krog is het besef van een gedeelde menselijkheid, ondanks een lange geschiedenis van rassenscheiding en geweld, de noodzakelijke voorwaarde voor verzoening en heling. In A Change of tongue brengt Antjie Krog het moeizaam verlopende transformatieproces in kaart.

In heel wat literaire werken blijft het verleden een dominante rol opeisen. In Die reise van Isobelle van Elsa Joubert en het indrukwekkende Agaat van Marlene van Niekerk wordt telkens een groot gedeelte van de twintigste eeuw bestreken. Beide werken, hoewel erg verschillend in stijl en opbouw, leggen de wortels van de apartheid bloot. Ze geven aan hoe moeilijk het voor de Afrikaner is om uit het ideologische keurslijf te breken.

De misstappen die in het verleden zijn begaan, leiden tot trauma's die moeilijk te genezen zijn. In het hedendaagse proza lopen nogal wat personages rond die hun verleden niet kunnen verwerken zoals in de roman Een vir die wolfskof van Johnita le Roux. Het verhaal speelt zich af in 1995. Jakes, de man van Berta Jordaan, is een beroepsmilitair die getraumatiseerd is door zijn oorlogservaringen. Ook de familiegeschiedenissen van Jakes en Berta komen aan de orde. Het heden kan immers niet losgemaakt worden van het verleden. Leven in Zuid-Afrika betekent een meedogeloze strijd om te overleven in een genadeloos land. Is Zuid-Afrika gedoemd om een conflicttoneel te blijven, is de vraag die in Een vir die wolfskof en in heel wat andere prozateksten gesteld wordt.

Historie

Gewelddaden en conflicten vormen een inherent onderdeel van de Zuid-Afrikaanse geschiedenis. De honderdjarige herdenking van de Anglo-Boerenoorlog (1899-1902) was de aanleiding tot een drastische revisie van de traditionele voorstelling van deze vrijheidsstrijd. In de romans Op soek na generaal Mannetjies Mentz van Christoffel Coetzee, Verlies-fontein van Karel Schoeman en Niggie van Ingrid Winterbach worden de heilige huisjes van de Afrikaners met de grond gelijk gemaakt. Van een idealistische, gerechtvaardigde oorlog is geen sprake meer. De Boerenoorlog verliest zijn mythische allure. De ideologische manipulatie ervan voor Afrikaner nationalistische doeleinden wordt onomwonden aan de kaak gesteld.

Ook andere episodes uit het verleden worden van hun romantische sluier ontdaan. André Brink heeft een aantal historische romans geschreven. Anderkant die stilte is een aanklacht tegen seksueel geweld op vrouwen. De roman vertelt het verhaal van het weesmeisje Hanna X, dat in het begin van de twintigste eeuw naar het toenmalige Zuidwest-Afrika reist. De kolonie heeft een groot tekort aan vrouwen. Het is het begin van een onvoorstelbare lijdensweg.

In Bidsprinkaan vertelt A.P. Brink de levensgeschiedenis van Kupido Kakkerlak. Hij is een historisch figuur, een Khoi of Hottentot, die leefde van ongeveer 1760 tot 1825. Hij was de eerste bruine zendeling aan de Kaap de Goede Hoop. De karige informatie die over het leven van Kupido Kakkerlak beschikbaar is, neemt Brink als uitgangspunt voor wat de ondertitel als ‘'n ware storie’ bestempelt. Verbeelding en feiten vullen elkaar aan tot een verbluffend magisch-realistisch geheel waarin de religieuze voorstellingen en de mythologische verhalen van de Khoi en de San (de Boesman) naadloos verweven worden. In Bidsprinkaan verwerpt André Brink elke vorm van religieuze exclusiviteit en benadrukt hij de gelijkwaardigheid van zowel religies als mensen. Het proza dat over het verleden handelt, wijst op de fouten die voornamelijk als gevolg van de arrogante meerder-waardigheid van de blanken gemaakt zijn. In het nieuwe Zuid-Afrika is de positie van de blanken grondig gewijzigd en moeten ze zowel op politiek als op economisch vlak een toontje lager zingen. De oude parameters hebben hun bruikbaarheid verloren. In romans als Erdvarkfontein en

[p. 10]

Stinkafrikaners van Tom Dreyer en verhalenbundels als Paartie by Jake's van Jaco Fouché, Verdwaal van Herman Wasserman en Sweisbril van Jaco Botha zitten de personages gevangen in een troosteloos heden. Ze hebben een verleden waaraan ze niet willen herinnerd worden en geen toekomst om naar uit te kijken.

In het heden heeft de euforie rond de 1994 verkiezingen veld moeten ruimen voor ontnuchtering en pessimisme. Er is een groeiend besef dat de geschiedenis zich herhaalt. De tergend langzame wederopbouw, de weerbarstige armoede, de schrikwekkende criminaliteit, de corruptie, de positieve discriminatie en de Aids-pandemie dragen ertoe bij dat het vroegere optimisme nu als erg naïef overkomt.

In nogal wat werken wordt op de hedendaagse Zuid-Afrikaanse realiteit ingespeeld. Veel aandacht gaat er, zoals in Merke van die nag van Rachelle Greeff, naar de golf van criminaliteit die het land overspoelt. Dat is ook het geval in Donkermaan van André Brink. Het geweld dat de hoofdfiguur, Ruben een wereldvreemde gepensioneerde bibliothecaris, ervaart, wordt in deze roman tot een katalysator voor verandering. De blanken mogen hun morele verplichtingen niet ontlopen. Ze hebben de plicht om zich te engageren om op die manier een steentje bij te dragen tot het transformatieproces.

Een somber beeld

Het hedendaagse proza schetst een weinig opwekkend beeld van de huidige Zuid-Afrikaanse maatschappij. Zo plaatst Flarde van Marlize Hobbs de lezer te midden van de hartverscheurende realiteit. Marlize Hobbs gebruikt haar opleiding en ervaring als sociaal assistente als inspiratiebron in deze navrante debuutnovelle. De troosteloosheid, de uitzichtloosheid en de gruwel waarin de zwarten moeten leven is schrijnend. Maar de blanke hoofdfiguur is er niet veel beter aan toe. Ze heeft alle houvast verloren. Aan het paradijselijke bestaan zoals ze dat in haar jeugd kende, is finaal een einde gekomen. De omstandigheden waarin de blanken moeten leven, zijn totaal veranderd. Ze voelen zich weerloos en schuldig. Flarde is een schreeuw van wanhoop en onmacht, een ijzersterk debuut van een veelbelovend schrijfster.

Ook In stede van die liefde van Etienne van Heerden is in het heden gesitueerd en neemt de onverkwikkelijke Zuid-Afrikaanse realiteit als uitgangspunt. De bonte mengeling van steden en de personages wordt feilloos ingebed in de twee grote verhaallijnen: de eerste rond de verdwijning van Snaartjie Windvogel en de tweede over de verhouding tussen Christian en zijn vrouw Christine. In beide verhaallijnen staat de ontsluiering van een geheim centraal. In stede van die liefde leest daardoor als een spannend detectiveverhaal. Daarbij komt nog dat het leven van Christian bedreigd wordt door een Kaapse bende. Hij ziet zich zelfs verplicht een ingrijpende gedaanteverandering te ondergaan.

Etienne van Heerden heeft met In stede van die liefde een krachttoer gepresteerd. De roman legt de essentie van het menselijke lot bloot. De auteur koppelt een gedetailleerde schildering van de microcosmos van Matjiesfontein niet alleen aan een fijn aanvoelen van de grotere Zuid-Afrikaanse realiteit maar ook van globale ontwikkelingen waarin de toenemende commercialisering en het ermee gepaard gaande waardenverlies opvallende tendensen zijn. In stede van die liefde verbluft door de precisie waarmee de couleur locale is aangebracht en overrompelt door wijdse visie en de breedte van het verwijzingsraamwerk.

Twee onlangs verschenen toekomstromans zijn, zo mogelijk, nog negatiever over de gang van zaken. De beschrijving in Miskruier van Jaco Botha van het Zuid-Afrika in 2009, is ijzingwekkend. De aids-epidemie heeft pandemische proporties aangenomen. Geweld en staatsterreur zijn alomtegenwoordig. Het individu heeft geen vrijheid of rechten meer. Alleen het recht van de sterkste geldt nog. Zuid-Afrika is begonnen aan een onstuitbare hellevaart. Miskruier is een uitgesproken anti-utopische roman die volledig afrekent met het optimistische regenboognatie-gevoel.

Raka: die roman van Koos Kombuis is ook in de nabije toekomst gesitueerd namelijk het jaar 2008. De roman schetst een ontluisterend beeld van wat een Afrikaner modelgezin zou moeten zijn. Hoge morele standaarden zijn vervangen door een breidelloos nihilisme. In Raka: die roman steekt Koos Kombuis de draak met de Afrikaner, maar de humor heeft een donkere kant. Niet alles kan zomaar weggelachen worden, daarvoor steekt er te veel waarheid en realiteit in dit zwarte boek.

Het beeld dat het hedendaagse Afrikaanse proza van de Zuid-Afrikaanse maatschappij oproept, is beslist niet rooskleurig. Het veelkleurige en multiculturele paradijs waarvan in 1994 gedroomd werd, ligt nog niet in het verschiet. De Afrikaanse schrijver heeft zich echter niet in een ivoren toren teruggetrokken. Zijn maatschappelijk engagement blijft even sterk als in het verleden. De nauwe band tussen schrijver en samenleving leidt tot literaire werken die, al behoren ze niet altijd tot de topklasse, de lezer nooit onverschillig laten.