Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

Aangenamer schrijven, vlotter lezen
Omer Vandeputte

In de Volkskrant van zaterdag 24 december 2005 verscheen van de hand van prof. em. Henk Verkuyl een artikel onder de titel Woede over spelling is onterecht. Verkuyl verdedigt in zijn overigens rustige tekst de spelling 2005 en handelt hoofdzakelijk over het gebruik van hoofdletters, terloops over liggende streepjes. Maar de nieuwe regeling wekt, me dunkt, veeleer ontgoocheling dan woede.

Liggende streepjes en hoofdletters geen hoofdzaak

Volgens de leidraad van het nieuwste Groene Boekje schrijven we historische periodes voortaan met een kleine beginletter: de middeleeuwen. Maar, lezen we verder: ‘Deze regel geldt voor courante teksten. In gespecialiseerde publicaties kan ervan worden afgeweken.’ Verkuyl formuleert de regel anders. Een woord met of zonder hoofdletter schrijven kan een verschil betekenen, stelt hij, want Middeleeuwen (met hoofdletter), verwijst naar een periode van de geschiedenis en middeleeuwen (met kleine letter) naar een toestand die aan de Middeleeuwen doet denken. Maar de nieuwe woordenlijst neemt alleen middeleeuwen (met kleine beginletter) op. Die van 1995 nam alleen Middeleeuwen (met hoofdletter) op.

Het Groene Boekje van 1995 schreef Hitleriaans (met hoofdletter), dat van 2005 schrijft hitleriaans (met kleine letter). Volgens Verkuyl ligt het onderscheid hierin: Hitlerretoriek (met hoofdletter) is de retoriek die Hitler hanteerde en hitlerretoriek (met kleine letter) is retoriek die te vergelijken is met die van Hitler. Om twee redenen vind ik zijn voorbeeld ongelukkig. De eerste reden is objectief. Is Hitlerretoriek eigenlijk een gebruikelijke samenstelling? Zeggen en schrijven we niet veeleer: de retoriek van Hitler, hitleriaanse retoriek of retoriek à la Hitler? Zoals de retoriek van De Gaulle, gaullistische retoriek of retoriek à la De Gaulle? De tweede is subjectief: de naam van de nazidictator wekt nog te veel emoties om als paradigma te dienen.

Verkuyl legt ook het gebruik van het streepje in samenstellingen uit: havoschool (zonder streepje), maar havo-onderwijs (met streepje), omdat in het laatste geval het streepje een botsing tussen twee klinkers voorkomt. Een goed voorschrift. Maar het onderscheid dat het Groene Boekje tussen veertien botsende en vierentwintig niet-botsende klinker-combinaties maakt, is een spelbrug te ver: gala-avond en gummi-jas (met koppelteken), maar babyeczeem (zonder). Het kan toch efficiënter: in een samengesteld woord waarvan het eerste deel op een klinker eindigt en het tweede deel met een j- of een klinker begint, schrijven we een koppelteken. Dus niet alleen gala-avond en gummi-jas, maar ook baby-eczeem enz. Die spelling geeft snel herkenbare woordbeelden.

Het verkeerde been

De mooie boomstructuur in het Groene Boekje (p. 61) leidt de keus tussen -e-/-en-. Helaas is de meervoudsvorm van het zelfstandig naamwoord ‘links’ geen gelukkig uitgangspunt voor die keus, het onderhoudt of versterkt immers de verkeerde opvatting dat het onderscheid -e-/-en-voor de tussenklank [ə] een betekenisverschil insluit. Maar [ə] is, net als de tussenklank [s] in levenslied, niets meer dan een hiaatdelger en daarvoor is één spellingvorm genoeg. De ‘stomme’ -en-spelling zet trouwens veel sprekers op het verkeerde been. Het boekje noemt als eerste beginsel voor de spelling van het Nederlands de standaarduitspraak (p. 16) en zegt verder in verband met het afbreken van woorden (p. 120): ‘Tegelijk letten we erop dat (...) geen verkeerde uitspraak opgeroepen wordt.’ Als het boekje dat eigen advies voor de spelling van de tussenletter volgde, dan was de discussie meteen de wereld uit. - Op de boerderij thuis spraken wij altijd over de pêr(d)stal, en die was de ene keer voor één, de andere keer voor vier paarden bestemd.

Een veralgemeende spelling -e- voor de tussenklank [ə] ligt bovendien volledig in de lijn van wat het groene boekje met de andere woordsoorten doet: apegapen, brekebeen, spinnewiel, wiegelied, besluiteloos, woordeloos enz. Ik voeg daar het gewestelijke paardedronken aan toe. Waarom dan niet: spinneweb, wiegedood, woordeboek, paardestal enz.?

Zó zou het kunnen:

1^o	We schrijven in alle woordsoorten de tussenletter -e- voor de tussenklank [ə].
2^o	Als het eerste woord van een samenstelling op een klinker eindigt en het tweede met een j- of een klinker begint, zetten we een koppelteken: mee-eten, kippe-ei.
3^o	In een samenstelling behouden we evenwel de grondvorm (= trefwoord in woordenboek) van het eerste deel, ook al wordt zijn eind -n niet noodzakelijk uitgesproken: keukendeur (wegens keuken), openlijk (wegens open).

[p. 30]

4^o

Enkele woordgroepen behouden hun geijkte spelling: grotendeels. - Ik hoorde mensen onlangs bezwaar maken tegen het schrappen van de -n- omdat die verwarring zou scheppen. Hun voorbeeld was: zieke(n)zuster. Wat natuurlijk kant noch wal raakt. Uitspraak én spelling maken het onderscheid zonder meer duidelijk: zíékezuster (met het accent op zieke) tegenover zieke zúster (met het accent op zuster).

Tak-op, tak-af

De behoefte aan spellingregels is uit de boekdrukkunst voortgekomen. De regels omtrent hoofdletters en tussenletters zijn eigenlijk maar details in het totale beeld van de Nederlandse spelling, want ze verstoren de alfabetische orde van de lemma's niet. Een koppeltekentje of een hoofdletter meer of minder maakt weinig uit. Maar de Nederlandse spelling verdient beter dan een tienjaarlijkse oplapbeurt. Zij verdient een regelmatige snoeibeurt, ten minste als die niet te frequent is en de spellingboom doorzichtiger maakt. - De spelling van 1947 was zo'n beurt: mensch > mens; zweeten > zweten; den > de enz. - Heeft iemand heimwee naar roode koolen?

Misschien kunnen we even over het muurtje kijken. Toen in de jaren 1917-1937 de spelling van het Afrikaans (Nederlands) haar beslag kreeg, werd volgens de Afrikaanse Woordelys en Spelreëls van 1964 besloten ‘rekening te hou met die spelling wat vandag amptelijk in Nederland erken word’. Nu blijkt dat verschillende vereenvoudigingen die in Afrika toegepast werden, ook voor het Nederlands voorgesteld werden of worden en toepasbaar zijn. Een paar voorbeelden: vriendelik (i.p.v. vriendelijk, -i- voor [ə] zoals in leeuwerik, monnik, wat door Kollewijn in 1891 al voorgesteld werd); optimisties; apoteek (zoals atleet, dat vroeger op etymologische gronden als athleet gespeld werd). Welke doorsneetaalgebruiker ligt wakker van de etymologie, ook al is etymologie een bijzonder boeiend vak?

Vreemde woorden vreemd spellen ‘zolang ze als vreemd aangevoeld worden’, is geen sterke leidraad. Beter is: woorden van vreemde herkomst behouden hun vreemde spelling zolang ze hun vreemde uitspraak behouden: café chantant, champignon, chanteuse, congé enz. In het andere geval worden ze ingeburgerd: buro, kollega, oktober, produkt, vakansie enz. Dat daarbij dubbele vormen ontstaan, is geen bezwaar, integendeel, een verschillende spelling kan een verschillende betekenis openbaren: sjampanje uit Spanje is nog geen champagne. Eventuele uitzonderingen op grond van gelijkvormigheid (elektronika, elektricien) of specialistische termen (polyvinylchloride) laten we hier buiten beschouwing. De richtlijnen van 1995 en 2005 zouden ons te ver voeren; ze lijken te veel op Gezelles mezenestje (zonder tussen -n-): tak-op, tak-af, tak-uit, tak-in, tak-om ...

Van ddt, verlos ons, Heer!

We leven niet meer in de tijd van De Witte van Zichem. Een mens heeft in de 21e eeuw andere middelen dan de werkwoordelijke uitgangen ter beschikking om zijn denkvermogen te trainen. De volgende voorbeelden geven geen aanleiding tot verkeerde uitspraak, zijn in overeenstemming met het beginsel van gelijkvormigheid en worden door niet-professionele taalgebruikers haast spontaan toegepast:

jij/hij/zij/het/u antwoord, antwoorde, hebt/heeft geantwoord
jij/hij/zij/het/u hoord, hoorde, hebt/heeft gehoord
jij/hij/zij/het/u vist, viste, hebt/heeft gevist
jij/hij/zij/het/u ziet, zag, hebt/heeft gezien

Is het toeval dat Engelstalige en Franstalige kinderen meer last hebben van woordblindheid dan de Italiaanstalige? Engels en Frans hebben een bijzonder ingewikkelde schrijfwijze, het Italiaans is daartegenover de consequentie zelve. In De Standaard van 19 maart 2001 wees Hilde Van den Eynde erop dat dyslexie verergert door lastige spelling.

Aangenamer schrijven en vlotter lezen

Er zijn programma's om Vlamingen en Nederlanders dichter bij elkaar en de taal ‘dichter bij de burger’ te brengen, onder meer Tien voor taal en het Groot Dictee. Geen kwaad woord daarover. (En sjapo sjapo voor de spellingcracks, onder wie de sympathieke voorzitter van onze zangvereniging). Maar of die stunts veel zoden aan de dijk zetten? En de spellinglijsten van 1995 en 2005? Het zijn maar losse flodders. Een grondige vereenvoudiging van de spellingregels zou, zoals die van vijftig jaar geleden, een verfrissende werking hebben. In eerste instantie op het onderwijs. Taal heeft nog andere boeiende aspecten die (nog meer) onze aandacht verdienen. De uitspraak bijvoorbeeld.