Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

Hoofdletterperikelen
Willy Van Langendonck

In de Standaard-bijlage van 21 oktober jl. over de nieuwste spelling wordt i.v.m. hoofdletters gesteld: ‘Het principe is eenvoudig: we schrijven een eigennaam met een hoofdletter, een soortnaam met een kleine letter’. Afleidingen als Belgisch worden gemakshalve ook maar als eigennamen beschouwd. Dat klopt eigenlijk niet. Het principe lijkt veeleer geweest te zijn: schrijf eigennamen en daarvan afgeleide vormen met hoofdletter, dus bv. België, plus afleidingen: Belg, Belgisch. Waarom aan dat principe in de nieuwste spelling afbreuk gedaan wordt, is een raadsel. Nog een groter raadsel is waarom kinderen en andere leerders er nu plotseling een hoop andere principes bij krijgen.

Voor ik daarop inga, wil ik meteen stellen dat voor mij niets met hoofdletter hoeft. Want bij woorden als Maria, Peeters of Brussel is het evident dat het om eigennamen gaat. Die behouden hun hoofdletter, hoewel die hier allicht overbodig is, maar moeten we er daarom aan tornen? Sommige dingen zijn te stevig in de traditie verankerd. Overbodig is die hoofdletter veel minder in het geval van de nieuwe tijd (van de 16e tot de 18e eeuw) of de verlichting, maar die namen verliezen die nu net! Maar als een commissie ad hoc nieuwe regeltjes maakt, moet ze consequent zijn. Van grote consistentie, laat staan eenvoud, kan deze nieuwste spelling evenwel niet verdacht worden. Eerst wil ik wat kwijt over echte eigennamen, dan zal ik het hebben over afleidingen van namen en met namen gemaakte samenstellingen.

Eigennamen en hoofdletters

Een nieuwe regel komt nu het principe doorkruisen dat eigennamen een hoofdletter hebben: namen van ‘periodes’ verliezen hun hoofdletter, dus: de middeleeuwen, het mesolithicum, het quartair, de jura (als tijdperk), maar de Jura (als gebergte) enz. Namen van ‘gebeurtenissen’ behouden hun hoofdletter. Wat is in godsnaam daarvan de motivatie? In beide gevallen gaat het immers duidelijk om eigennamen. De Middeleeuwen zijn/is een welbepaalde periode uit de Europese geschiedenis. We spreken niet over (de) vele Middeleeuwen, evenmin als over (de) vele Pyreneeën, zoals we het wel kunnen hebben over vele eeuwen, vele bergen enz. Middeleeuwen is dus alvast geen soortnaam. Je kunt eigennamen trouwens als bijstelling bij een karakteriserend substantief met de/het gebruiken, zoals in de stad Gent, de rivier de Maas. Inderdaad is het mogelijk te zeggen: het (duistere) tijdvak de Middeleeuwen, en dus is de Middeleeuwen een eigennaam. Dat geldt eveneens voor andere namen van periodes. Maar stel nu even dat die wijziging i.v.m. periodes gerechtvaardigd zou zijn, dan zijn we nog lang niet klaar met de toepassing van het onderscheid tussen periode en gebeurtenis. Marc Reynebeau heeft er al de vloer mee aangeveegd (De Standaard, 21-10-2005): heeft de Honderdjarige Oorlog niet lang genoeg geduurd om voor een periode door te mogen gaan i.p.v. een gebeurtenis? Ze hebben in die eeuw ook niet de godganse tijd gevochten. Een gebeurtenis is het dus niet. De Gouden Eeuw van Nederland (17e eeuw) beschouwt Van Dale (2005) al evenmin als een periode, aangezien die naam van hoofdletters voorzien blijft. Maar laten we opnieuw een taalkundig criterium inroepen. Als je voor een naam het voorzetsel gedurende of tijdens kunt plaatsen, gaat het om een periode. Punten in de tijd combineer je vooral met op/met. Er is inderdaad heel wat voorgevallen gedurende de Honderdjarige Oorlog, gedurende de Koude Oorlog, gedurende de Gouden Eeuw, tijdens de Franse Revolutie en tijdens de Boerenkrijg. Het gaat hier dus om periodes en daarom moesten volgens de commissie de namen hun hoofdletter verliezen, maar dat is niet gebeurd. En waarom de passieweek met kleine letter, maar de Boekenweek met hoofdletter? Als de ene week een periode is, dan de andere ook, of weegt een religieuze week niet op tegen een seculiere? We zeggen met Kerstmis, met Pasen en met Pinksteren. Dat zijn dus geen periodes en derhalve is de hoofdletter gerechtvaardigd, ook al betreft het hier geen ‘gebeurtenissen’, maar alla. Maar waarom bamis (1 oktober, toch ook een mis = ‘feest’!) geen hoofdletter (meer) heeft, is onduidelijk. Op palmzondag en op passiezondag en zeker op die Latijnse namen als quadragesima en septuagesima hebben ze het eveneens gemunt, al schrijft Van Dale zulke namen al met kleine letter in 1999. Geldt de hoofdletter misschien alleen voor nog bekende of belangrijke feestdagen?

Namen van maanden blijven met een kleine letter, hoewel het duidelijk eigennamen zijn: je zegt makkelijk de maand januari (zoals de stad Gent), maar je hebt het niet zo gauw over vele januari's. Voor de commissie had het cyclische karakter van maanden aan het eigennaamskarakter van de benamingen geen afbreuk gedaan, want Pasen en Kerstmis komen

[p. 28]

ook elk jaar terug. Gelukkig voor de commissie zijn maanden periodes. Ze lijkt hier dus consistent geweest te zijn. Helaas wil ze Hongerwinter (1944-45) schrijven, hoewel die winter jammer genoeg langer geduurd zal hebben dan een maand of dan de advent (nu klein!). Een halve eeuw geleden hadden maandnamen een hoofdletter (zoals nog in het Engels, maar niet in het Frans). Ik pleit niet voor de herinvoering ervan, want men heeft zich al genoeg verbrand. Met dat men bedoel ik niet alleen sommige taalkundigen, maar ook bepaalde politici met electorale angsten en een aantal literatoren die spelling met taal verwarren. De taal is primair, de spelling afgeleid. De spelling zal allicht altijd een gebrekkige weergave blijven van de (gesproken) taal. Het is dus in feite zinloos om elke tien jaar aan de spelling te zitten prutsen. Eén aangepaste spelling per mensenleven moet ruimschoots volstaan. Fransen en Engelsen vinden zelfs dat niet nodig.

Er wordt nu ook een onderscheid gemaakt tussen namen van volkeren en namen van rassen. Het aspect ‘belangrijk’ van hierboven lijkt weer op te duiken, en speelt ditmaal in het nadeel van sommige etnische minderheden. Niettemin zou ik de commissie niet graag van politieke incorrectheid verdenken. De Kelten, de Noormannen, de Bantoes, de Kozakken, de Toearegs, de Eskimo's en de Aboriginals van Australië mogen (al dan niet opnieuw) trots zijn op een hoofdletter, echter nog niet (of niet meer) de hamieten, de semieten, de bedoeïenen, de indianen, de latino's, de pygmeeën en de zigeuners. Toch beschouwt Van Dale (2005) bv. zowel Eskimo's als bedoeïenen zonder meer als ‘bewoners’ van een bepaald gebied. Wie bepaalt trouwens wat precies een ras, een volk of een groep volkeren is? Biologisch gezien bestaan er zelfs geen rassen. De eigennaamstatus van namen van volkeren of ‘rassen’ blijkt overigens wel discutabel te zijn. Je kunt dus kiezen wat die hoofdletter betreft, maar laten we in elk geval consistent blijven. Met namen als J/jood (Israëliër resp. gelovige) is een nieuwe spitsvondigheid ingevoerd, en zitten we nu met twee mogelijkheden opgescheept.

Bijnamen kunnen eigennamen zijn. Inderdaad schrijft Van Dale (2005) terecht nog Magere Hein (de dood), Heintje Pik (de duivel), Albion (Engeland), het Groene Eiland (Ierland). Maar het groene boekje (de Woordenlijst Nederlandse taal) heeft blijkbaar nooit een hoofdletter verdiend. Bijnamen van volkeren blijven daar eveneens van verstoken: spanjool, fransoos, polak enz. Het waarom van die verschillen ontgaat me.

Namen van talen behouden hun hoofdletter. Toch zijn ze al evenmin duidelijke gevallen van eigennamen als namen van volkeren. Het hangt namelijk sterk af van de constructie. In de zin (Het) Latijn is een dode taal hebben we eigennaamgebruik. Maar heel vaak ligt soortnaamgebruik voor, nl. als we het hebben over veel Latijn, een beetje Grieks. En de klassieke taal (het) Grieks lijkt me niet te kunnen, wel echter de klassieke talen Grieks en Latijn. Soms zijn taal-namen dus eigennamen, soms soortnamen. Dat kan best in een taal. Maar het verdient dan aanbeveling om zulke benamingen ofwel altijd (zoals in het Engels) ofwel nooit (zoals in het Frans) van een hoofdletter te voorzien. De hoofdletter in het Nederlands is dus verdedigbaar. Anderzijds ook de kleine letter in koeterwaals,



steenkolenengels en schoolfrans. Dat zijn inderdaad geen echte talen, zelfs geen bijnamen, en je zegt dan wel het Frans, het Engels enz., maar je spreekt niet van talen als het koeterwaals, het steenkolenengels of het schoolfrans. Een gelijksoortig probleem als bij taalnamen rijst bij merknamen als Coca-Cola. De merknaam is een eigennaam, het product is een soortnaam, zoals in veel (coca-)cola. Ze hadden dan ook kunnen besluiten om veel Cola (zoals veel Migs en veel Latijn) te schrijven, kwestie van consistentie. Als ze dan toch wilden veranderen, was het nog beter geweest om namen van talen en volkeren overal van een kleine letter te voorzien, zoals verder ook bij samenstellingen zal blijken. Maar niets had gehoefd, tenzij het conform maken van woordenboeken en woordenlijsten.

Afleidingen van namen en samenstellingen met namen

Ook bij afleidingen van namen en samenstellingen met namen krijgen we nu een halfslachtige toestand. Afleidingen van namen van heilige teksten krijgen een hoofdletter, dus Bijbel+s. Een compensatie voor die passie- en palmzondag? Maar afleidingen van persoonsnamen verliezen hun hoofdletter, die van plaatsnamen behouden ze. Toch hebben plaatsen persoonsnamen wel eens dezelfde achtervoegsels, die overigens zelden in andere soorten afleidingen voorkomen: elizabeth+aans en piaget+aans, maar toch Amerik+aans en Afrik+aans; norbert+ijns, maar toch Alger+ijns; jozef+iet, maar toch Israël+iet. Vergelijk ten slotte nog een filip+iaanse uitspraak met een Filip+ijns eiland ... Nog een snufje: als de achternaam vergezeld gaat van een voornaam, schrijven we wel nog twee hoofdletters: Toon Hermansachtig. Toon zou er vast een grapje om gemaakt hebben.

Bij samenstellingen met persoonsnamen gaat de hoofdletter verloren, behalve - en dat is weer een doordenkertje - als het over de maker van de entiteit gaat, bv. augiasstal en alzheimerpatiënt, maar: Stradivariusviool en Beatlesplaat.

[p. 29]

Maar heeft Moerman zijn moermandieet niet zelf in elkaar geklutst? Dat Truman zijn trumandoctrine niet zelf verzonnen heeft, kun je nog begrijpen. Presidenten zijn tenslotte omringd door grote denkers! Maar een Oscarwinnaar heeft vast zijn Oscar niet zelf gemaakt. Het gaat hier evenwel om prijzen ... Dus alweer een nieuw regeltje! Met volkeren- en plaatsnamen wordt het nog ingewikkelder: Eskimotaal, maar eskimohond; Kozakkenkorps, maar kozakkendans; Noordzeevisser(ij), maar noordzeeharing; en de Noordpool is een noordpoolgebied, waar je op noordpoolexpeditie kunt gaan. Een belgenmop en een hollandermop zijn nu gepromoveerd tot een Belgenmop en een Hollandermop ...

Ik geef het helemaal op als ik geconfronteerd word met de drie nieuwe mogelijkheden Oudhollands, oudhollands en oud-Hollands. Ik moet aan het na-ijlen geraakt zijn. Zie mijn kritische verwondering dus niet te zeer als na-ijver... Was de spelling-Geerts dan zo abominabel?