Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 110

[p. 10]

Taal
De poëzie van het Nederlands (2)
Aart van Zoest

Mijn professionele leven heeft zich voor een deel afgespeeld aan de Universiteit van Utrecht, aan het Frans en Occitaans Instituut. In de keuken van dat Instituut heb ik menigmaal mogen genieten van typisch Utrechtse uitdrukkingen. Ze kwamen uit de mond van mevrouw Bakker, die de werkster was, maar tegen de tijd dat de docenten en studenten arriveerden haar schoonmakende taak al had verricht. Ze had zich dan getooid in een smetteloos wit schort en troonde in de keuken van het Instituut. Ze serveerde daar koffie. Echte drinkbare koffie, geen slootwater. In kopjes met een schoteltje en lepeltje, niet in kartonnen bekertjes. Voor ik aan het werk ging, dronk ik in die keuken een kopje koffie en besprak de wereld en het leven met mevrouw Bakker. Ik ving er uitdrukkingen op die me verrukten. Op een dag zei ze van iemand: Hij was zo dronken als een godmajoor. Nooit ben ik erachter gekomen wat een godmajoor was, nooit heb ik ernaar gevraagd. Heimelijk heb ik altijd maar aangenomen dat het woord alleen bestond in Utrechtse regionen. Buiten die keuken heb ik het nooit horen gebruiken. Nog mooier vond ik de beeldspraak die diende om een zeer hoge graad van trots aan te geven. Daarin kwam haar Utrechtse afkomst expliciet tot uitdrukking. In geestdrift riep ze uit: ‘O, meneer Van Zoest, ik was zo trots, ik kon de Dom omtrekken!’ Zij kon de Dom omtrekken, Neerlands hoogste toren, waar elke oprechte Utrechter trots op is. Met zo'n beeldspraak druk je, speciaal in Utrecht, een heftige emotie uit. Dat is poëzie! Zo ontspringt, naar mijn smaak, poëzie, in een direct contact met de omringende werkelijkheid.

Klankmelodie

Het Nederlands heeft specifieke kenmerken, waarvan wij ons nauwelijks bewust zijn, maar die een trefzekere werkzaamheid hebben. Het is verklaarbaar dat ze de niet-taalkundig geschoolde ontgaan, omdat die kenmerken, hoewel buitengewoon belangrijk, zich praktisch onttrekken aan beschrijving en benoeming. Het zijn kenmerken die de woord- of zinsbouw begeleiden in de gesproken taal. Laat ik een voorbeeld geven.

Wat kunnen we niet allemaal doen met het eenvoudige woordje zo. Vader hangt een schilderijtje op en zegt, als hij klaar is: ‘Zo!’ Moeder ziet haar zoon binnenkomen met een kapotte broek en bloedende knie: ‘Zo...’ Iemand vraagt: ‘Hoe moet ik dat doen?’ Antwoord: ‘Zo.’

Het woordje zo kan dus betekenen: ik ben klaar, ik ben verrast en op die manier. Welke betekenis van toepassing is, valt alleen af te lezen op het paralinguïstische niveau. Je zou kunnen zeggen: de betekenis zit vooral in de melodie.

Dit voorbeeld laat zich met vele andere uitbreiden. Ik noem nog de uitdrukkingskracht van Hallo, speciaal in Hollandse regionen. Doorgaans is Hallo een vrolijke groet. Maar het kan ook worden gemoduleerd tot een roep van uiterste verbazing. Onze meest eenvoudige begroeting heeft zijn melodie: Da-hag, die buitenlanders amuseert en vertedert. Maar er is nog een belangrijke melodische variant, die buitenlanders meestal onbekend is en tot misverstanden leiden kan. Een Nederlandse dame telefoneert met een buitenlandse vriendin die zich grosso modo heel goed in het Nederlands redden kan, maar toch nog niet alle nuances onder de knie heeft. Ze spreken over een grote party die de buitenlandse dame voor de volgende dag organiseert. ‘Kom een uurtje vroeger,’ zegt ze tegen haar vriendin. ‘dan kun je me lekker helpen.’ Waarop de ander antwoordt: ‘Ja, dag!’ Om uit te drukken dat ze daarin totaal geen zin heeft. Maar de buitenlandse hangt op in de veronderstelling dat dit een groet is om het gesprek te beëindigen.

Ik geloof dat deze voorbeelden laten zien hoe buitengewoon melodisch het Nederlands is. Het laat ook zien dat al dat moduleren, al dat zingen op een klinker, waartoe onze taal ons in staat stelt, niet alleen versiering is, maar dat de melodieverschillen een betekenisverschil kunnen aangeven. Het is dikwijls heel subtiel en de betekenis ligt werkelijk niet altijd direct voor de hand.

Ik herinner me een kinderliedje, dat als volgt gaat:

Wim zat zo hard te werken.
Hij tekende een spoor.
Een spoor met zeven wagens
Maar dat is moeilijk, hoor.

Maar weet je wat hij heel vergat,
Toen hij zo stil te werken zat.
Dat hij een glas naast zich had staan
Dat Moe met melk had volgedaan.

Het is duidelijk dat het een vertederend liedje is. Je ziet die brave Wim als het ware met de tong uit de mond zijn trein tekenen. Direct interpreteerbare taaltekens roepen een beeld voor ons op. We zien de tekening, dat spoor met zeven wagens. We zien het glas melk dat Moe met melk had volgedaan. We zijn terug in de tijd toen geluk nog heel gewoon was.

[p. 11]

Maar het vertederende zit nog dieper. Het zit in een zinnetje als Maar dat is moeilijk, hoor. Het kan niet anders worden uitgesproken dan gezongen. De melodie ligt vast en heeft zijn betekenis. Het is duidelijk dat het niet om de directe, onmiddellijke betekenis gaat: dat een spoor tekenen moeilijk is. Het gaat om een bijbetekenis: voor een kind is dat moeilijk. Wim is niet degene die dat zegt, het is een volwassene die dat over Wims hoofd tegen ons zegt. Met een veelbetekenende knipoog, een liefdevolle glimlach. Er zit iets lief-neerbuigends in dat zinnetje. De melodie doet dat, in samenwerking met dat typisch Nederlandse hoor, waarmee we als het ware van boven naar beneden kunnen praten (Gaat u hier maar even zitten, hoor.)

Beeldend vermogen

Laten we nog een gedicht van Vasalis lezen, om besef te krijgen van nog een andere poëticogene eigenschap van het Nederlands: het beeldend vermogen. We weten dat juist metaforen aan een tekst een poëtische touch geven. Wat doen we eigenlijk, wanneer we metaforen gebruiken? We spreken over het een in termen van het ander. We halen uit de wereld elementen die vergelijkbaar zijn, die karakteristieken gemeen hebben. We kunnen aan onze moeder denken alsof zij een zee was, en ons daarbij haar kinderen voorstellen als vogeltjes die op het oppervlak van die zee rustig ronddobberen. Als je dat zo zegt dan schilder je een heel concreet beeld en tegelijk beschrijf je iets dat juist helemaal niet concreet is: het gevoel dat die kinderen hebben, of - om nog preciezer te zijn - het gevoel dat een volwassene hebben kan wanneer hij terugdenkt aan zijn of haar kinderjaren.

Zijzelf was als de zee, maar zonder stormen.
Even blootshoofds en met een brede voet.
Rijzend en dalend op haar vloed,
als kleine vogels op haar schoot gezeten,
konden wij lange tijd haarzelf vergeten,
rustend en rondziend en behoed.
Haar stem was donker en wat hees
Als schoven schelpjes langs elkander,
Haar hand was warm en stroef als zand.
En altijd droeg zij om haar bruine hals
dezelfde ketting met een ronde maansteen,
waar in een neevlig blauw een kleine gele maan scheen.
Voorgoed doordrongen door haar kalm geruis
waren wij steeds op reis en altijd thuis.

Zo'n gedicht doet mij denken aan bepaalde aspecten van tekeningen of etsen van Rembrandt, schilderijen van Vermeer, of Pieter de Hooch: er zit liefde in voor zorgvuldige waarneming, voor de heiligheid van eenvoudige dingen en tegelijk die typisch Nederlandse mystiek, die een directe, woordloze, toegang geeft tot de wereld van het onzichtbare. De Nederlandse manier om bij die poort naar de essenties te komen is, merkwaardig genoeg, realisme.

De zee wordt beschreven als blootshoofds, als met een brede voet. En de vogels die op de zee drijven rusten, kijken rond en voelen zich behoed. Net als moeders kinderen. En de stem van moeder lijkt op het geluid van schelpjes die langs elkaar worden gewreven. Haar hand was warm en stroef als zand. Die schelpjes en dat zand geven coherentie aan het beeld; de zee is waargenomen vanaf het strand, daar kunnen we zeker van zijn. En hoe concreet de nabijheid van moeder was, kunnen we zien aan die herinnering aan iets wat op haar borst te zien was: een ketting met een maansteen. Dat dochter Vasalis juist die herinnering noemt, is een teken van de geborgenheid en intimiteit van het meisje van destijds met haar moeder, die haar in haar armen hield.

Grammaticale souplesse

Nu ik dit gedicht van Vasalis over een moeder als voorbeeld heb gebruikt van het beeldend vermogen van onze taal, wil ik tot slot een geheel ander gedicht, dat ook over een moeder gaat, gebruiken om als voorbeeld voor iets geheel anders te dienen.

Het gaat om Nijhoffs beroemde gedicht De moeder de vrouw. Het is het gedicht waarvan praktisch iedere Nederlander de eerste regel wel kent: Ik ging naar Bommel om de brug te zien. Het gedicht is zo prestigieus en die brug zo evident aanwezig in ons collectief onderbewuste, dat, toen er bij Zaltbommel een nieuwe brug was gebouwd, die als vanzelfsprekend de naam Martinus Nijhoffbrug kreeg.

Maar de titel van het gedicht is:

Ik ging naar Bommel om de brug te zien.
Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden
die elkaar vroeger schenen te vermijden,
worden weer buren. Een minuut of tien

dat ik daar lag, in 't gras, mijn thee gedronken,
mijn hoofd vol van het landschap wijd en zijd
laat mij daar midden uit de oneindigheid
een stem vernemen dat mijn oren klonken.

Het was een vrouw. Het schip dat zij bevoer
kwam langzaam stroomaf door de brug gevaren.
Zij was alleen aan dek, zij stond bij 't roer,

En wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren.
O, dacht ik, o, dat daar mijn moeder voer.
Prijs God, zong zij, Zijn hand zal u bewaren.

[p. 12]

De moeder de vrouw. Eigenaardige titel. Wat moeten we met die combinatie de moeder de vrouw? Laat ik het recht voor de raap zeggen: door die combinatie te kiezen toont Nijhoff zijn poëtisch genie. De combinatie vertoont op het eerste gezicht een grammaticale onmogelijkheid: na het substantief de moeder verwachten we een werkwoord. Een linguïst zou zeggen: de moeder de vrouw, dat is een transgressie, een inbreuk op een selectie-restrictieregel.

Er zijn regels die restricties aangeven: na zo en zo'n woord kun je niet met dat of dat woord aankomen. De moeder zingt, oké. De moeder lacht, oké. Maar eigenlijk is de moeder de vrouw ongrammaticaal. Toch zal vrijwel niemand er zo over denken, omdat de combinatie moeder de vrouw juist zo stevig in ons taaleigen verankerd ligt. Waar mannen na hun werk nog even bijeenzitten, zal het zich voordoen dat er een opstaat, zijn jas aantrekt en zegt: Zo. Ik ga maar weer eens naar moeder de vrouw.

Nijhoff is dichter. De dichter ‘speelt’ met taal. Nijhoff ‘speelt’ dat er een vrouw zou bestaan die als de moeder de vrouw kan worden aangeduid.

Zij laat in het gedicht even op zich wachten, de moeder de vrouw. Nijhoff vertelt eerst hoe hij naar Bommel ging om de pas gebouwde brug te zien. Hij doet het in een vers dat met zijn ritme, zijn alliteratie, de kracht van de monosyllaben, de eenvoud, in de muur van ons aller geheugen ingebeiteld lijkt te zijn als een zin van oernederlandse schoonheid. Met die zin begin hij een kleine vertelling. Hij zag en hij lag, nadat hij eerst nog thee had gedronken. Hij beschrijft wat hij zag en hij vertelt ook over zijn gemoedstoestand: zijn hoofd is vol van het landschap wijd en zijd. Na zes regels zien we hem liggen in het gras, bij de rivier - wat hij ziet is ons vertrouwd, wat hij ervaart kan ieder van ons herkennen.

En dan, na al dat kijken, is het de beurt aan zijn oren: hij hoort iets bijzonders. Hij hoort een stem. Let op hoe hij dat vertelt. Hij hoort die stem ongeveer tien minuten nadat hij zich op de bodem heeft uitgestrekt. Een minuut of tien dat ik daar lag, laat mij een stem vernemen.

De tijdsaanduiding geeft hij volgens een constructie die we uit de spreektaal kennen, maar in de schrijftaal niet accepteren. Behalve van de dichter Nijhoff! We spreken dan van dichterlijke vrijheid. Zeker, vrijheid, maar de taal moet het mogelijk maken en de dichter moet de kans grijpen, de vrijheid nemen. Nog bonter maakt Nijhoff het met zijn constructie laat mij een stem vernemen. Dat doet denken aan taaluitingen als Laat ik nou mijn portemonnee vergeten hebben, Laat er nou iemand zijn die precies zo'n jurk aan had als ik. En dan, die stem. Het was een luide stem. Een stem dat mijn oren klonken. Hoe grammaticaal correct is die zin? Hm.

Martinus Nijhoffbrug.

En dan pas, na de twee kwatrijnen van dit sonnet, verschijnt in het gedicht de vrouw van de titel. Van het schip waarop zij aan het roer staat, wordt gezegd dat het ‘door de brug’ vaart. We begrijpen wel ‘onder de brug door’. Nijhoff mag het zo zeggen. Prachtig is de beschrijving van die zingende vrouw op het langzaam voortgaande schip. Nijhoff doet het met een overdaad aan werkwoordsvormen, hetgeen de beschrijving levendig maakt.

En na alle aandacht voor die zingende vrouw, komen we weer bij de dichter terecht. Hij herkent psalmen. En dat vertelt hij alweer in een zin die de toets van een heel strenge grammaticale test niet zou doorstaan: een dichterlijke vrijheid. En wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren. Het zou een testje voor scholieren zijn om te vragen: zet deze zin om in correct Nederlands. Maar we onderwerpen deze prachtige tekst uiteraard niet aan zo'n testje. Integendeel, we zien hoe vrijmoedig een dichter gebruik kan maken van de soepelheid, de flexibiliteit van het Nederlands.

En dan komt de Nijhoffiaanse verklaring voor de titel: hij combineert de woorden vrouw en moeder, als combinatie opgepikt uit het volkstaaleigen, op een individuele, verrassende wijze. Hij spreekt een droom uit, een wens: dat daar mijn moeder voer, een litotes voor ik wou dat daar mijn moeder voer. Waarmee hij, denk ik, zeggen wil: ik zou hebben gewild dat mijn moeder mij dat had voorgezongen, een lied over godsvertrouwen. Zijn hand zal u bewaren. We lijken ver van het begin, de brug, de rivier, de oevers, het landschap, want hier zijn we bij een diep levensgevoel terechtgekomen. Maar dat kon gebeuren door die situatie en langs de grillige wegen van het menselijk denken en voelen, dat regels te buiten gaat.

Natuurlijk kun je zulke ervaringen alleen verwachten als je je geheel overgeeft aan de loop der dingen, als een wandelaar langs een rivier, die zich uitstrekt, rondkijkt en zijn geest laat dwalen. Dwalen, zonder aanzien van strenge regels. Zoals de dichter: vrij van regels, meester van de taal.