Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 3]

Algemeen
Over 1830
Hugo de Schepper⁺

‘... on avait dû établir la séparation administrative, qui seule était en réalité dans les vues de ceux qui commençaient le mouvement de 1830. Ce qui n'avait réussi dans le temps pouvait encore se faire aujourd'hui; on pouvait encore créer une union tellement intime que, malgré l'existence de deux trônes et de deux dynasties, il n'existât en quelque sorte qu'une séparation administrative entre les deux pays.’
(Charles Rogier, leidend lid van het ‘Gouvernement Provisoire’, Belgisch Minister van Buitenlandse Zaken, in een gesprek met de Nederlandse Ambassadeur te Brussel in 1866)

Op 13 september 1830 kwamen de Verenigde Kamers in buitengewone zitting in Den Haag bijeen, om zich uit te spreken over de vraag van Zuid-Nederlandse volkskamerleden tot bestuurlijke scheiding van de twee afdelingen van het Koninkrijk na de rellen die in Brussel en Luik waren ontstaan. Uit de troonrede bleek meteen dat de mogelijkheid niet onbespreekbaar was; Willem I wilde dat de Staten-Generaal hierover zelfstandig zouden beslissen. De wettelijke vertegenwoordigers van het Zuiden, tegen de verwachtingen in talrijk opgekomen, waren echter het voorwerp van hoon en afkeuring in verband met het ‘oproer’ dat de kop opstak. Plotseling verstonden Noord-Nederlandse kamerleden geen Frans meer. Er bestond weinig begrip voor, dat de zuidelijken met de Oranje-cocarde getooid naar Den Haag waren gekomen om over behoud en herinrichting van het Koninkrijk te praten. Hun streven naar een liberale grondwetsherziening in het raam van een of andere vorm van politieke of bestuurlijke decentralisering werd uitgelegd als antivaderlands en anti-Hollands. Dat slechts in twee provinciën onlusten waren uitgebroken, terwijl Vlaanderen met uitzondering van Brussel politiek afzijdig bleef, werd nauwelijks onderkend, evenmin als de sociaal-economische teneur van de rellen. De Zuid-Nederlanders vonden de termen ‘oproer’ en ‘opstand’ trouwens onterecht en misplaatst en zelfs ten aanzien van Brussel en Luik overtrokken. In de Tweede Kamer zouden zij samen met de Noord-Nederlanders met ‘een diep gevoelen van smart en verontwaardiging’ de gebeurtenissen in het Zuiden als ‘ware Neerlanders’ veroordelen.

Zoals gebruikelijk trok de senaat zich terug om de volkskamer te laten overgaan tot de beraadslaging over het antwoord op de twee koninklijke vragen die de Staten-Generaal werden gesteld. Het oeverloze gehakketak in de afdelingen van de Tweede Kamer deed evenwel veel kostbare tijd verloren gaan. Toen de Tweede-Kamerleden zich eindelijk op 29 september uitspraken voor staatshervorming, kwam de Eerste Kamer meteen 's anderendaags bijeen. Nog dezelfde avond was het verslag van haar afdelingen klaar en werd het voorgelezen en besproken in de plenaire vergadering. De twee niet helemaal heldere vraagpunten waren: of de ondervinding de noodzaak heeft aangetoond de nationale instellingen te wijzigen, en of in het bevestigende geval de betrekkingen tussen de twee grote afdelingen van het land, verdragrechtelijk en grondwettelijk gewaarborgd, in vorm of aard dienden te worden veranderd. Alleen het verslag van de eerste afdeling laat toe de stemming in de Eerste Kamer te peilen. Zij constateerde dat de nationale instellingen niet meer in voldoende relatie stonden met de werkelijkheid en dat zij daarom voor verandering vatbaar waren. Ten aanzien van de tweede vraag meende zij geen andere houding te moeten aannemen, maar zij hoopte niettemin dat de grondwettelijke veranderingen zouden plaatsgrijpen zonder afwijking van de internationale traktaten. Bovendien diende men er zich ernstig van te vergewissen of de roep voor gedeeltelijke dan wel gehele scheiding niet afkomstig was van een minderheid in een paar roerige provinciën. Omdat over dat laatste geen duidelijkheid bestond, bracht de afdeling ten aanzien van beide vraagpunten geen stemadvies uit. Eén lid, vermoedelijk uit de provincie Holland, meende dat de koning maar beter met de mogendheden zou onderhandelen om de banden ‘zoo volkomen mogelijk’ te verbreken, daar ‘... een groot gedeelte van België klaar schijnt te staan het voorbeeld van Brussel en andere steden te volgen.’ Na voorlezing van het verslag ‘en het voeren van eenige algemeene discussiën’ bleek een opmerkelijk veel grotere meerderheid dan in de Tweede Kamer de twee vragen positief te beantwoorden, iedere keer met 31 stemmen voor en 7 tegen. Door de onzuivere vraagstelling had het ‘ja’, zoals de griffier graaf Van Limburg Stirum met betrekking tot de volkskamer opmerkte, ‘... nooit zoo vele verschillende betekenissen.’ Waarschijnlijk stonden ook in de Eerste Kamer slechts bijzonder weinigen, vooral dan uit de provincie Holland, algehele en volkenrechtelijke scheiding voor. De zuidelijke kamerleden wensten een administratieve en gerechtelijke staatshervorming in liberale geest; gedacht werd aan scheiding inzake eredienst, justitie en onderwijs. Ook koning en regering hebben het antwoord van de Staten-Generaal in de betekenis van herinrichting van het land begrepen. Tijdens de slotvergadering van de Verenigde Kamers op 2 oktober kwam de Zuid-Nederlandse minister van Binnenlandse Zaken de beslissing meedelen, dat in verband met de grondwetsher-ziening een commissie werd ingesteld van zestien leden, waarvan acht Zuidnederlanders; behalve vier staatsraden, zou zij bestaan uit acht Tweede-Kamerleden en vier Eerste-Kamerleden.

Met uitzondering van degenen die in Parijs hun instructies haalden, waren de doelstellingen van de leiders der ‘Belgische beroerte’ erg onduidelijk en onzeker. Een zuidelijke

+ Uit: H. de Schepper, ‘De Eerste Kamer in het verenigd Koninkrijk der Nederlanden’, in: A. Postma e.a. (eds.), Aan deze zijde van het Binnenhof. Gedenkboek ter gelegenheid van het 175-jarig bestaan van de Eerste Kamer der Staten-Generaal (Uitg. Eerste Kamer/Staatsuitgeverij; 's-Gravenhage 1990) 14-57.

[p. 4]

Koning Willem I, de koning-koopman

afscheiding was op dat ogenblik zeker niet onvermijdelijk. Het optreden van Willem I leek op dat ogenblik evenwel elke logica te missen en was bezig volledig te mislukken. Opeenvolgende blunders als het zenden van troepen en de straatgevechten in de Brusselse bovenstad op een ogenblik dat de Staten-Generaal vergaderden over de toekomst van het land, de samenroeping van de zitting 1830-1831 van de Staten-Generaal in Den Haag in plaats van te Brussel dat aan de beurt was, en andere reacties in de publieke opinie van de Noord-Nederlandse zeeprovinciën bevestigden echter de afstotingsverschijnselen die uiteindelijk de beroering in het Zuiden een klein-Belgisch karakter zouden geven. Een federale of desnoods confederale oplossing (onder meer een personele unie) werd echter niet uitgesloten door de francofone leiders in de schoot van het Tijdelijk Bewind (Gouvernement Provisoire), zelfs nog na hun staatsgreep en verrassende uitroeping van de onafhankelijkheid (4 oktober 1830) der zuidelijke provinciën, waarvoor zij de benamingen ‘Belges’ en ‘la Belgique’ gingen monopoliseren. Toen de onderhandelingen met het Tijdelijk Bewind over een federale of confederale herinrichting door het dilettante optreden van de prins van Oranje tot niets hadden geleid, schreef ook de koning het Zuiden af. Op 20 oktober 1830 liet hij de Staten-Generaal weten, dat zij voortaan alleen nog de noordelijke provinciën vertegenwoordigden. De in Den Haag nog aanwezige senatoren uit de zuidelijke provinciën ontvingen van Voorzitter Röell onderhands het bericht dat zij niet meer welkom waren. Voor hen was dat, op een viertal na, het einde van hun politieke loopbaan. Voor de meesten pakte hun volgzaamheid als kamerlid in het nieuwe België verkeerd uit, in tegenstelling tot de Zuid-Nederlandse leden van de volkskamer, die meer oppositie hadden gevoerd en waarvan nog vijftig in het Belgische parlement zouden terechtkomen. Enige Zuid-Nederlandse senatoren zouden zich in het Noorden vestigen en hiervan slaagde er zelfs een in, lid van de Eerste Kamer te blijven.

Hoewel Willem I als de grootste vorst van de laatste tweehonderd jaar voor de beide Nederlanden wordt aangezien,¹ moet worden geconstateerd dat hij juist door zijn autocratische beleidsprocedures de Nederlandse eenheid in de weg heeft gestaan. Nu de ‘Belgen’ weg moesten, scheen eveneens het verdwijnen van deze zogenaamde Belgische schepping die Eerste Kamer heette, in het verschiet te liggen. De prins De Gavre, de steeds stipte en actieve deelnemer aan de zittingen, had in zijn brieven uit de beginperiode van de senaat slechts over oneindige verveling gesproken. Niettemin bleef de laatste Zuid-Nederlandse senaatsvoorzitter, geloven in de opdracht van de Eerste Kamer als aristocratisch tegenwicht tegen wat hij onbeschaamde demagogie noemde; daarmee doelde hij op de muitzieke agitatie van de jaren 1829-1830, waarvoor hij de katholieke clerus in het Zuiden als eerste schuldige aanwees. De Eerste Kamer diende echter volgens hem over meer macht te beschikken om doeltreffend op te tornen tegen degenen die zich in de Tweede Kamer als woordvoerders van de beroering opwierpen. Aan de nieuwe generatie van liberalen had de ondervinding evenwel geleerd dat er iets haperde aan de samenstelling van de Eerste Kamer. De Noord-Nederlandse liberale bewustwording zou echter vijftien jaar te laat komen om het zuidelijke landsdeel binnen het Koninkrijk der Nederlanden te kunnen houden.

1 Het ontbreken van Willem I in de portrettengalerij van grote vorsten uit de ‘Belgische’ geschiedenis in de vergaderzaal van de Senaat in Brussel heeft dan ook veel weg van openbare geschiedvervalsing en historische hersenspoeling.