Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 9]

Algemeen
Het Antwerps Liedboek werpt licht op oeroude Nederlandse mentaliteitscultuur
Rob van der Hilst^*

Tot het domein van de volksmuziek behoorde het van meet af aan: dat dikke op klein formaat gedrukte boekje uit 1544 vol wereldlijke teksten die zeer dicht op elkaar zijn gezet, zonder ook maar één verwijzing naar een melodie. Blijkbaar wisten zestiende-eeuwse kopers op welke deuntjes zij die teksten konden zingen. En als ze dat niet wisten, dan sloegen ze er ongetwijfeld een slag naar. Want er wèrd gezongen, heel veel gezongen in het Nederland van de oppermachtige keizer Karel V, de Heer der Nederlanden, die zeventien voormalige onafhankelijke landen en landjes meer kwaad- dan goedschiks tot een soort staatkundige

Fragment uit het oorspronkelijke Antwerpse Liedboek.

eenheid had weten te brengen. ‘Heer der Nederlanden’ noemde hij zich daarom, welbewust van de culturele, economische, politiekhistorische en sociale lappendeken: geen ‘koning’ of ‘groothertog’.

* Het Antwerps Liedboek (in twee kloeke boekdelen, met zeer uitgebreide verantwoording en toelichtingen, en met twee cd's), uitgegeven door D.E. van der Poel, L.P. Grijp e.a. Tielt (B): Uitgeverij Lannoo. ISBN 90 209 55233.

Verenigde verdeeldheid

Die eenheid heeft maar betrekkelijk kort geduurd: onder het regime van zijn zoon en troonopvolger Philips II van Spanje viel de ‘verenigde verdeeldheid’, waarmee de toenmalige Nederlanden ook te kenschetsen is, bij de Vrede van Munster van 1648 in twee grote gebieden uiteen. Het

[p. 10]

noordelijke deel kon, mét een gemeenschappelijke vijand, vrij gemakkelijk worden tot Nederland. Het zuidelijke deel werd pas in 1830 - Ollanders d'ruit! - na enkele staatkundige en buitenlandse ‘erupties’ in 1830 pas één land, België. Nou ja, één land?

België is inmiddels een federale staat geworden met een Vlaams deel (met volgens sommigen: hét authentieke Nederlands), een Waals deel (met een soort Frans) en een rond gebied waarin de hoofdstad Brussel ligt en waar het Vlaamse en het Waalse regelmatig op elkaar blijken te botsen. Althans Vlaams-sprekende en Waals-sprekende politici. Vreemd toch dat dit uitgerekend gebeurt in de veeltalige hoofdstad van de Europese Unie. Dat het Duitssprekende deel van België (een smalle strook land tegen de grens met de Bondsrepubliek Duitsland) géén aparte deelstaat is geworden, moet ofwel als daad van calculatie worden gekwalificeerd - geen aparte bestuurslaag erbij voor zo'n kleine groep - dan wel dat men die Duitssprekende Belgen bij het tot stand komen van de federatie gewoon vergeten was.

België is dus een drietalig land, officieel. Zoals Nederland, eveneens officieel, een twéétalig land is. Wat dus eigenlijk geen mens benoorden de Maas echt weet, laat staan dat hij/ zij er koud of warm van wordt.

Dat kan echter wel eens gaan veranderen, want de Friezen, met name jongere lichtingen, beginnen dóór te hebben dat leven in Friesland een eigen kleur, glans en geur heeft. In heel Europa van de wegvallende grenzen zie je dit verschijnsel trouwens, dat in (getalsmatig gezien) kleine taalgroepen de onverwisselbare eigen spraak een soort omheining is, een even alledaagse als aardige vorm van bescherming - want herkenning en samenbinding - door één spreektaal. Wat overigens het calculerende koopmansbesef (letterlijk grenzeloos opereren) natuurlijk nooit in de weg hoeft te staan.

Je zou zeggen, de officiële Belgische drietaligheid zou de Belgen op enorme voorsprong moeten zetten, met name in het internationale economische verkeer. Immers de gereputeerde meertaligheid in het Nederlandse middelbare onderwijs (naast het Nederlands was vroeger het Engels, Frans en Duits verplicht), dat vroeger heel puike spelers op het economische veld afleverde, is vrijwel geheel verdampt: grappig hoe een land zichzelf in zijn eigen voet kan schieten.

Het tegendeel blijkt echter waar. Veel tijd en energie gaat in België zitten in het kissebissen tussen de Vlaamse en Waalse regering over... (verzint u maar wat, 't is vast wel raak).

Het Antwerpse Liedboek

Maar nu dat fantastische, mooie, vreemde, soms weerbarstige (voor 21ste-eeuwse ogen en verstand) en niet zelden fascinerende Antwerps Liedboek: wat moeten er nu, 461 jaar later, mee? De vraag is actueel omdat het Antwerps Liedboek in een spiksplinternieuwe uitgave bij Lannoo uit Tielt is verschenen. Om er, zoals het oorspronkelijke titelblad uit 1544 vermeldt, droefheijt en melancolie mee te verdrijven?

Voor literatuurhistorici is dit geen vraag. De in totaal 221 teksten geven een vrij helder beeld van de Nederlandse taal van tóen dat, evenals nú, helder en duidelijk is. Zelfs waar het o-la-la-onderwerpen betreft (zowel het Hollands-Nederlands als het Vlaams-Nederlands is en blijft in principe direct, daadstellend). Van weg- en oppoetsen van teksten door ‘politiek-correcte’ pennen lijkt geen sprake te zijn geweest.

Wij weten dat de uit Zundert afkomstige drukker van het liedboek Jan Roulans het in Antwerpen aan de stok heeft gekregen met de kerkelijke censor ter plaatse. Dat was overigens niet meteen vanwege zijn uitgave van het Antwerps Liedboek, maar voor andere ‘verboden’ boeken. Het gistte en broeide nogal behoorlijk in die jaren voor de Tachtigjarige Oorlog.

Pas nadat het enkele drukken beleefde, kwam het op de kerkelijke index terecht. De vermoedelijke reden? In Roulans' liedboek worden nogal wat paters en nonnen op de hak genomen. Uiteindelijk is van het Antwerps Liedboek maar één origineel exemplaar bewaard gebleven, nota bene in het buitenland, in de Herzog August Bibliothek in Wolfenbüttel, Duitsland. Kerkelijke oversten, die in die tijd met strenge hand waakten over zeden en moraal, waren machtige potentaten. En ze hadden een gewapende overheid achter de hand wanneer hun ‘obstat’ (bezwaar) jegens een nieuw boek of andersoortige publicatie door een uitgever werd genegeerd.

Een andere uitleg voor het ontbreken van het Antwerps Liedboek in Nederlandse en Vlaamse bibliotheken en archieven lijkt ook plausibel. Namelijk dat dit soort ‘gebruiksboekjes’, met veel op de actualiteit betrekking hebbende liedteksten, op een gegeven moment gewoon ‘op’ kon zijn. Dat latere eigenaren ervan op een gegeven moment niet meer wisten waar sommige liedteksten eigenlijk over gingen. Behalve dan de teksten die het menselijke en vooral het al te menselijke tot onderwerp hebben - SEKS bijvoorbeeld - want dat is van alle tijden. Of dat zo'n boekje op een gegeven moment, vanwege veelvuldig gebruik, fysiek uit elkaar viel om daarna bij het huisafval te belanden.

Volkse liedboekjes verschenen er altijd wel in de Nederlanden zowel van ver voor Karel V als ver daarna. Waarmee de mening van Julius Caesar ‘Frisia non cantat’ - ‘Friezen/Nederlanders kunnen niet zingen’ - dus eigenlijk nergens op slaat c.q. nooit ergens op heeft geslagen.

Louis Peter Grijp

De nieuwe uitgave van het Antwerps Liedboek is gelardeerd met oeroude liedmelodieën die de Nederlandse musicoloog prof. dr. Louis Peter Grijp op basis van minutieus onderzoek, zoveel als dat maar mogelijk bleek, erbij heeft

[p. 11]

weten te vinden uit allerlei historische melodiebronnen. Twee cd's met uitvoeringen van Antwerpse liedekens, door het ensemble Camerata Trajectina, maken de uitgave echt compleet. Het Antwerps Liedboek is immers ad fundum een muziekbundel.

Deze uitgave aankopen is eigenlijk een verplichting voor iedereen die onze taal, de oeroude Nederlandse taal uit het nog ‘ongedeelde’ Nederland onder Bourgondisch-Habsburgs regime, lief is. En ook voor hen die eindelijk wel eens willen snappen hoe apart Nederlanders toen al tegen de menselijke werkelijkheid in de deltamonding van drie rivieren (Schelde, Maas en Rijn) aankeken. Transporteer de essentie van de liedjes naar het heden en herkenning valt u allerwegen ten deel. Behalve dan uitspattingen van paters en nonnen, want hun verre 21ste-eeuwse opvolgers zijn ronduit brááf, enorm braaf zelfs.