Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

Herinneringen aan de ABN-actie
C. Jacques Deleye

Dit artikel is een reactie op Het echec van de ABN-actie in Vlaanderen (Frans Debrabandere, Neerlandia - Nederlands van Nu, 2005, nr. 1, pp. 27-31). In het vorige nummer van dit tijdschrift is al uitvoerig gereageerd op het artikel van Frans Debrabandere. De redactie vond dat ze u dit verhaal niet mocht onthouden. Het verhaal komt namelijk van iemand die in Vlaanderen opgegroeid is, er de ABN-actie meegemaakt heeft, thuis steeds Frans en met zijn leeftijdsgenoten steeds zijn Kortrijkse dialect gesproken heeft. De Nederlandse standaardtaal heeft hij op school nooit goed geleerd. Daar heeft hij pas op latere leeftijd echt kennis mee gemaakt, toen hij al verschillende jaren in Frankrijk woonde. Doordat C. Jacques Deleye de problematiek van de standaardtaal in Vlaanderen van een afstand (in tijd en ruimte) observeert, is zijn verhaal een waardevol document. De redactie

Ik herinner me die ABN-actie, in het begin van de jaren vijftig. Een jonge spreker kwam onze school bezoeken om ons aan te sporen ABN te spreken i.p.v. dialect. Aan het einde van zijn uiteenzetting vroeg hij ons wie zich daarvoor wilde inzetten. Ik weet nog goed dat er bij mij een gevoel van verzet opkwam. Misschien vanwege mijn opvoeding in een Franstalig gezin? Of ervoer ik het als iets dat men mij wilde opleggen? Er ging maar één vinger omhoog, die van een modelleerling, die altijd de eerste van de klas was. Hij sprak nooit dialect, maar ABN, althans wat voor ons (en misschien voor hem) als ABN gold.

Waarom het mij bijgebleven is, weet ik niet. Ik weet zeker dat daarna niemand heeft geprobeerd ABN te spreken. De tijdgeest was niet gunstig. Het ABN was beladen met vooroordelen die nog een lange tijd in het collectieve geheugen verankerd zouden blijven. Wellicht waren die vooroordelen er omdat niemand ABN kon spreken! Had men er ons toen in plaats daarvan in de zogenaamde taallessen op een subtiele manier op gewezen wat een standaardtaal is, dan had de situatie er een generatie later zeker al anders uit kunnen zien.

Enkele jaren daarna, steeds op dezelfde school, ben ik het slachtoffer geweest van mijn Fransgezindheid, grotendeels als gevolg van een misverstand. Mijn ouders namen een beslissing waardoor mijn leven een andere wending zou krijgen: ze stuurden mij naar een internaat in Frankrijk! Ik was toen twaalf jaar oud. Zou dat een definitieve breuk met het Vlaams (of Nederlands) betekenen? Ik behaalde het baccalaureaat, door toeval raakte ik in Bretagne verzeild, volgde daar universitair onderwijs en werd uiteindelijk leraar Engels.

Aan het begin van mijn loopbaan vernam ik dat het Nederlands op het middelbaar onderwijs in Frankrijk gekozen mocht worden. Het Nederlands als taal erkend in Frankrijk! Een soort erkenning van mijn identiteit, zelfs onder de benaming... Nederlands. Het heeft mij een prikkel gegeven. Ik nam contact op met de ambassade van Nederland en kreeg de gelegenheid om twee keer aan een zomercursus deel te nemen, de eerste keer in Nijmegen (1973), de tweede keer in Breukelen (1974). Mijn ‘Nederlands’ verkeerde toen in een erbarmelijke staat. Zelden had ik nog de gelegenheid gehad om Vlaams, laat staan Nederlands, te spreken. Ik wist dus niet veel meer, en wat ik wist, was allesbehalve correct Nederlands. Het schrikte me niet af. Ik dacht bij mezelf, die buitenlanders zullen toch niet veel beter Nederlands spreken dan ik. Dus, vooruit! Naar Nederland!

Mijn eerste contacten met de Nederlandstalige docenten waren bemoedigend. Ik begreep bijna alles. De moeilijkheden begonnen toen ik moest praten. Het was nagenoeg de eerste keer dat ik ‘echt’ Nederlands moest spreken en besefte waar precies de grenzen van mijn kennis van het Nederlands lagen. Ik herinner me een studente uit het voormalige Tsjecho-Slowakije, die sprak zo mooi Neder-

[p. 31]

lands! Zelfs het Nederlands van een Waal beschaamde me. Sommige buitenlanders spraken dus veel beter dan ik en ik voelde me daardoor in mijn trots aangetast. Ik besefte dat men in het Nederlandstalige gebied waar ik had gewoond, ja, in een gebied waar het Nederlands de officiële taal is, allesbehalve Nederlands spreekt.

Ik koesterde de wens om het Nederlands in te voeren op de school waar ik als leraar Engels werkte. Ik slaagde erin in 1992 een beurs te krijgen in het kader van het Linguaprogramma om een deel van mijn zomervakantie in Nederland door te brengen. Dat verblijf is op taalkundig gebied heel positief geweest. Ik wou enkele dagen bij familieleden in Vlaanderen doorbrengen voordat ik naar Bretagne terugreisde. Toen ik België binnenreed, ging ik in Lier iets drinken. De terrasjes op de Grote Markt zaten vol. Nauwelijks had ik plaats genomen op een terrasje of een gevoel van grote frustratie overviel me. Overal om mij heen hoorde ik Antwerps (Brabants). Het Nederlands dat ik tijdens mijn verblijf in Utrecht had geoefend, hoorde ik nergens meer. Zonder nadenken viel ik terug in oude reflexen en bestelde een drankje in een niet te West-Vlaams klinkende taal. Mijn frustratie was nog groter in Kortrijk. Als je steeds Kortrijks hebt gesproken met familieleden, met vrienden in een café, hoe kun je (en als Fransman nog) met diezelfde mensen Nederlands gaan praten. Ze zouden vreemd hebben opgekeken als ik hen in het Nederlands had aangesproken. Ik ondervond een soort geremdheid die ik niet kon overwinnen. Enkele dagen daarvoor, als ik in Nederland boodschappen deed bij een groenteboer, een bakker of een slager, eindigde het altijd met Anders nog iets? In het begin schudde ik van nee en na enkele dagen antwoordde ik, zoals het hoort: dat was het of nee, bedankt. Bij een boekhandel, kreeg ik het voorstel: Gaat het zo mee?. In het begin klonk het zo vreemd in mijn oren. Wat bedoelde men precies daarmee? Soms voegde men eraan toe: Of wilt u er een tasje bij?, waardoor het voor mij helderder werd. In het Kortrijks ging het eerder zo: Gaot gaon of moet et in ne zakske? - Jao, jaot, tgao wel gaon! Het Nederlands dat ik meer dan een maand lang had gebruikt, bleek hier niet meer geschikt. Je zou het bijna als een vreemde taal aanvoelen.

Verbijsterd las ik dat leraren geen voortreffelijk Nederlands spreken. Een tiental jaren geleden beweerde iemand uit Kortrijk dat leerkrachten nog steeds dialect spraken. Al had ik geen reden om hem niet te geloven, toch, dacht ik, ja, dat moet flauwekul zijn! Blijkbaar had hij toch gelijk! Zou je je dat kunnen voorstellen in andere landen? Een leraar die geen standaardtaal spreekt! Al mijn collega's hanteerden de Franse standaardtaal. Ik ben in contact geweest met leraren in Duitsland, Engeland en... Nederland: iedereen sprak daar voortreffelijk. Soms denk ik: de situatie is toch veranderd. De laatste jaren kom ik niet zo vaak meer naar Vlaanderen, misschien zit er verandering in de lucht. Na het lezen van een artikel over het Belgisch-Nederlands in Onze Taal (september 2004) en dat van Frans Debrabandere begrijp ik dat de situatie blijkbaar niet veel veranderd is, althans niet veel verbeterd. Of sommige details overdreven zijn? Ik durf daar geen oordeel over te vellen. Het zou hoogmoedig klinken vanwege een buitenstaander. Maar een buitenstaander ontwaart soms kenmerken die inheemse mensen niet opvallen. Ik had het eigenlijk niet anders verwacht, om eerlijk te zijn. Ik deel zijn ergernis over de toestand. Als ik uit Nederland terugkeer en ik lees solden, als in een café in Antwerpen aan dezelfde tafel een Vlaming in het gezelschap van drie of vier Nederlanders nauwelijks zijn mond opendoet en als ik toevallig een gesprek hoor tussen Kortrijkzanen en een stel Nederlanders dat informatie wil krijgen over de stad, dan... Is het verschil even zo groot als tussen een Fransman en een Waal, tussen een Duitser en een Oostenrijker, tussen een Brit en een Amerikaan?

Vlamingen proberen nu Nederlands te spreken, maar ze hebben nooit of nauwelijks een standaardtaal voorgeschoteld gekregen. Het resultaat is een hutspot met als ingrediënten: dialectwoorden, Franse woorden, gallicismen, purismen, eigen woorden, ‘grammaticale eigenaardigheden’ (Onze Taal, p. 236), af en toe gekruid met een woord van boven de Moerdijk dat ze menen goed te hebben begrepen.

Ik luister haast nooit meer naar Radio Vlaanderen Internationaal en ik lees bijna nooit Vlaamse kranten. In de auto luister ik naar Radio 1 (Nederlandse radio), ik lees bij voorkeur Nederlandse kranten, zoals de NRC en de Volkskrant, ik lees meestal Nederlandse auteurs. Als ik Ons Erfdeel ontvang, lees ik bij voorkeur de bijdragen van Nederlanders. Vijftig jaar geleden, toen men mij vroeg om ABN te spreken... Vreemd toch, een dergelijke ommezwaai! Een te radicale ommezwaai? Zeker mag men mij het verwijt maken dat ik in het andere uiterste ben vervallen. Maar ik kan er niets aan doen.

Het ‘Vlaams’ heb ik door allerlei omstandigheden op 12-jarige leeftijd moeten prijsgeven. Met tegenzin? In onze opvoeding hadden ouders altijd gelijk! Mijn toekomst lag in Frankrijk. Dus bleef er maar één ding over: het Vlaams vaarwel zeggen! Maar ook vaarwel tot een deel van mijzelf: de taal die ik had gebruikt in de wijk waar ik was opgegroeid, de taal die ik had gebruikt om te spelen, de taal die ik had gebruikt om boodschappen te doen, de taal ik had gebruikt om mijn eerste emoties uit te drukken. En omdat die taal geen status had, nergens werd geschreven (nu soms als ‘ontaal’ wordt bestempeld), heb ik die zonder wroeging overboord gegooid. Jaren later, toen ik eens in de buurt van Kortrijk verbleef (nog vóór mijn Nederlandse periode), zei iemand: Ge moet er Vlaams tegen klappen (tegen mijn twee kleine dochters). Maar waarom, dacht ik toen? Toevallig, niet zo lang geleden, betreurde een van mijn dochters dat ik geen Vlaams met hen had

[p. 32]

gesproken. Haar vriendelijke verwijt trof me diep. Enerzijds, dacht ik, ja, wat jammer. Anderzijds, dacht ik, gelukkig maar. Had ik zelfs maar over een basiskennis Nederlands beschikt, ja, het zou dan zeker heel jammer geweest zijn. Hoeveel mensen zeggen in Vlaanderen bijvoorbeeld dat een kamer op het zuiden ligt, ik kom er net vandaan, ik zal je even voorgaan, ik kom zo bij u, mijn eten schoot erbij in enz. Dat zijn dingen die ik in Nederland heb gehoord. Hadden mijn kinderen mijn Kortrijks, wat er toen nog van overbleef, moeten leren? Hoe zou ik toen hebben gereageerd, had men in mijn omgeving de Nederlandse standaardtaal gehanteerd?

Al ben ik steeds affectief verbonden met Vlaanderen, de frustratie op taalgebied is groot. In Vlaanderen wordt nergens de standaardtaal gesproken. Ik zou zelfs beweren dat men niet weet wat Nederlands is. Sommigen begrepen mijn waardering voor het Nederlands van Nederland niet en ik kreeg dan te horen dat men daar geen Nederlands spreekt maar Hollands! En mijn frustratie is des te groter omdat Vlaanderen zoveel te bieden heeft. Op cultureel gebied hoeft het niet onder te doen voor andere landen. Ik heb dat vaak verteld aan vrienden: ze keken me steeds verbaasd aan! Kijk eens naar het aantal bibliotheken in West-Vlaanderen: prachtig ingericht, comfortabel, met een enorm aanbod aan tijdschriften, Nederlandse en anderstalige encyclopedieën enz. Wat voor mij het mooiste voorbeeld blijft van een zeker beschavingspeil, zijn de Gentse feesten, een echt cultureel volksfeest, zo lees je op www.gentsefeesten.be. Waar ergens in de wereld tref je zoiets aan? Gratis historische rondleidingen, musea gratis toegankelijk, muziek zowel klassiek als modern, straattheater, beeldende kunst, eten en drinken, een gezellige sfeer. Maar één teleurstelling: niemand spreekt Nederlands.

Mijn diepe wens is het Nederlands dat men in Nederland gebruikt, te kunnen en durven spreken in Vlaanderen, m.a.w. een cultuurtaal te gebruiken zoals in andere taalgebieden. Frans Debrabandere schreef ergens dat men in Vlaanderen Nederlands zou moeten leren als een vreemde taal. Ik ben het er niet 100, maar 200% mee eens. Toch krijg ik soms de indruk dat bij een toenemende groep Vlamingen de schrijftaal er beter voor staat dan vroeger en iets nauwer aansluit bij het Nederlands. Er ontstaat een soort tweetaligheid door het uiteenhouden van de schrijftaal en de spreektaal. Het zou zeker de moeite waard zijn om dat verschijnsel te ontleden.

Vaak denk ik terug aan deze ABN-actie van de jaren vijftig en de weerzin bij ons om ABN te spreken. Mensen die mij nu zien met een Nederlandse krant of een Nederlands boek, vragen me dan soms: est-ce que le néerlandais est ta langue maternelle? Ik heb een hekel aan die vraag.