Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 3]

Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland 1995-2005
Wilfried Vandaele

Wilfried Vandaele (º1959) is sinds de parlementaire ratificatie van het verdrag in 1998 algemeen secretaris van de Commissie voor het Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland (CVN). Voordien was hij o.m. tien jaar lang (1984-1994) algemeen secretaris van de stichting Algemeen-Nederlands Congres, voor die opging in het ANV. In 1985 werd hij lid van de Vaste Gemengde Commissie ter Uitvoering van het Belgisch-Nederlands Cultureel Akkoord. Hij volgde er Joris Dedeurwaerder op, jarenlang griffier van de Interparlementaire Commissie van de Nederlandse Taalunie. Als lid van de Belgisch-Nederlandse Commissie had Vandaele, inmiddels het ‘jongste commissielid in leeftijd en het oudste in dienstjaren’, er steeds voor gepleit dat er voor het Verdrag een afzonderlijk secretariaat zou komen. Voorheen moesten de Nederlandse en Vlaamse ambtenaren tussen de reguliere taken door het secretariaat van de Commissie op zich nemen. Toen het nieuwe verdrag inderdaad een eigen secretariaat voor de Commissie in het leven riep, kreeg Vandaele het verzoek dit secretariaat te leiden. Intussen doet hij dat al 7 jaar. Hij is nu 20 jaar betrokken bij het reilen en zeilen van het Cultureel Verdrag en van de Nederlands-Vlaamse samenwerking. Els Ruijsendaal voelt hem aan de tand naar aanleiding van 10 jaar Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland.

Wil je nog maar eens in één zin uitleggen waarom door de regeringen indertijd niet is gekozen voor een taal- en cultuurunie?

Toen het Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland, ter vervanging van het Cultureel Akkoord België-Nederland van 1946, rondom 1990 werd voorbereid, gingen inderdaad stemmen op om het Taalunieverdrag te verbreden door het Cultureel Verdrag erin op te nemen. De Taalunie bestond sinds 1980 en regelde de samenwerking tussen Nederland en Vlaanderen wat de taal en de letteren betreft. Onder meer de Interparlementaire Commissie van de Nederlandse Taalunie voelde wel iets voor deze formule van samensmelting. Frits Niessen, vandaag Nederlands voorzitter van de Commissie voor het Cultureel Verdrag (CVN), was er een van de pleitbezorgers van.

Velen ‘in het veld’ zagen het samenvoegen van het Cultureel Verdrag en het Taalunieverdrag echter niet zitten.

Bijvoorbeeld de Stichting Algemeen-Nederlands Congres, samenwerkingsverband van enige tientallen Nederlandse en Vlaamse organisaties, die later zou opgaan in het Algemeen-Nederlands Verbond. Het Taalunieverdrag gaat immers buitengewoon ver. Het doel is de ‘integratie’ van Nederland en Vlaanderen op het gebied van taal en letteren ‘in de ruimste zin’ (artikel 2).

Dat dit objectief niet makkelijk te bereiken viel, was na een tiental jaren Taalunie al duidelijk. Verschillende departementen in Nederland en Vlaanderen - om het Nederlandse onderwijsdepartement niet te noemen - voelden er weinig voor hun bevoegdheden over te dragen aan een ‘supranationale’ of ‘intergouvernementele’ instelling.

Nieuwe bilaterale initiatieven als de GENT-akkoorden kwamen dan ook tot stand buiten de Taalunie om. Op het terrein van de taal kwam de Taalunie het dichtst bij ‘integratie’, maar wat de letteren betreft liep - en loopt - een en ander moeizamer. Ook na het van kracht worden van het Taalunieverdrag oordeelden Nederland en Vlaanderen het nuttig om nog nieuwe organisaties in het leven te roepen om taken uit te voeren waarvan je zou verwachten dat ze in de Taalunie thuishoorden. Ik denk aan de Stichting Frankfurter Buchmesse, die de gezamenlijke presentatie van de Nederlandse en Vlaamse letterkunde op buitenlandse beurzen moest verzorgen.

Deze vaststellingen voedden de vrees dat een herziening of verruiming van het Taalunieverdrag ertoe kon leiden dat de lat lager zou worden gelegd. Als er voor taal - en in mindere mate voor letteren - al een consensus was dat een gezamenlijk beleid diende te worden gevoerd, dan was die er niet voor de ruimere culturele materies. Zo poneerde de toenmalige Nederlandse minister van Cultuur Hedy d'Ancona in een toespraak op het 40ste Algemeen-Nederlands Congres in 1990 in Brussel, dat er toch wel grote culturele verschillen waren tussen Nederlanders en Vlamingen. De uitspraak werd haar niet in dank afgenomen, maar in de daaropvolgende jaren gingen steeds meer opiniemakers - ook in Vlaanderen! - de stelling van d'Ancona delen.

Voor veel thema's binnen het Cultureel Verdrag zitten we nog lang niet in een fase van structurele samenwerking, laat staan van integratie. Wel in de fase van ‘leren van elkaar’, ‘uitwisselen van ervaringen’ en mondjesmaat op gang brengen van samenwerkingsprojecten. Ik denk aan thema's als welzijn, cultureel erfgoed, jeugdbeleid...

De verschillende terreinen samenbrengen in één verdrag zou dus vrijwel zeker een nivellering naar onderen beteke-

[p. 4]

nen, wat voor ‘de zaak’ uiteindelijk ongunstig zou zijn. Dat de tijdgeest bij het opstellen van het Cultureel Verdrag van 1995 een andere was dan die ten tijde van het uittekenen van het Taalunieverdrag tien of vijftien jaar eerder, blijkt uit de formulering van de verdragsartikelen. Terwijl het Taalunieverdrag het heeft over ‘integratie’, baadt het nieuwe Cultureel Verdrag veeleer in een sfeer van ‘samenwerken waar mogelijk en wenselijk’. In die zin is de formulering zelfs vrijblijvender dan die van het oude Belgisch-Nederlands verdrag.

Ook vandaag roept af en toe iemand dat het toch goed zou zijn om beide verdragen in elkaar te schuiven. De vrees die tien jaar geleden bestond, is volgens mij vandaag echter nog acuter. In theorie heb ook ik geen bezwaar tegen het samenvoegen van de verdragen, maar ik ben een man van de praktijk en die ingesteldheid doet mij kiezen voor aparte verdragen, zij het met een goede communicatie tussen beide.

Toen het nieuwe Cultureel Verdrag werd opgesteld, was er echter niet alleen de vraag of de Taalunie moest worden uitgebreid met culturele materies, er was ook een andere beweging: vooral in kringen van de Vlaamse overheid wilde men i.p.v. een Cultureel Verdrag een verdrag over alle bevoegdheden die Vlaanderen en Nederland deelden. Dus ook mobiliteit, verkeer, leefmilieu, infrastructuur... Uiteindelijk bleef het - door terughoudendheid aan Nederlandse zijde - bij een ‘Cultureel’ Verdrag, weliswaar uitgebreid met Welzijn, maar tegelijk met dit verdrag werd ook een Gemeenschappelijke Verklaring ondertekend, waarin beide landen afspraken ook intens samen te werken op niet-culturele terreinen.

Waarom beschikt de Commissie eigenlijk niet zelf over geld, zoals met de Taalunie het geval is?

De Taalunie heeft een adviserend (de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren), een beleidsbepalend (het Comité van Ministers), een controlerend (de Interparlementaire Commissie) en een uitvoerend orgaan (het secretariaat). De Nederlandse en de Vlaamse regeringen droegen bevoegdheden met bijhorende budgetten over aan de Taalunie, die als een gevolg daarvan onder meer Nederlands-Vlaamse initiatieven subsidieert.

Ter vergelijking: de Taalunie beschikte in 2004 over een budget van €9.342.514,-, CVN over een budget van €454.225,-. Het Taaluniebudget is dus twintig keer groter dan dat van de CVN.

Het Cultureel Verdrag is alleen adviserend, niet uitvoerend. Wij beschikken dan ook alleen over een budget om adviezen voor te bereiden en met het oog daarop commissies, werkgroepen en een secretariaat aan het werk te zetten. Subsidies aan organisaties en initiatieven kunnen wij niet verlenen.

Zonder Taalunie en Cultureel Verdrag in elkaar te schuiven had men het Cultureel Verdrag wel kunnen structureren

De heer Johan Fleerackers

naar het voorbeeld van de Taalunie. Dat was de opvatting van Johan Fleerackers, vader van de Taalunie en tot zijn overlijden in maart 1989 Vlaams voorzitter van de Commissie voor het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag. Ik herinner me nog nachtelijke gesprekken hierover, toen we met de Commissie in Leeuwarden vergaderden op 9 en 10 juni 1988.

Fleerackers kreeg echter niet de kans zijn ideeën over het nieuwe Cultureel Verdrag door te drukken. De bijeenkomst in Leeuwarden was de laatste plenaire commissievergadering voor zijn overlijden.

Dat Nederland en Vlaanderen samen fondsen beheren en samenwerkingsprojecten beoordelen, zoals dat in de Taalunie gebeurt, geniet zeker de voorkeur. Nu is het vaak zo dat Nederland of Vlaanderen eenzijdig beslist de subsidie aan een bepaald Nederlands-Vlaams initiatief te beëindigen, waardoor het project of de instelling in moeilijkheden komt. De voorbeelden zijn talrijk. Ik noem alleen dat van het Algemeen-Nederlands Verbond, dat na een ongelukkig advies van de Nederlandse Raad voor Cultuur geen Nederlandse subsidies meer kreeg, waarna ook aan Vlaamse kant de kraan dichtgedraaid werd.

Wij pleitten er al jaren voor dat er ‘geoormerkte bedragen’, subsidiepotjes, zouden worden ingesteld bij alle Nederlandse en Vlaamse departementen, die specifiek moeten dienen om Nederlands-Vlaamse initiatieven te ondersteunen. Welke projecten wel en welke niet worden gesubsidieerd, kan in

[p. 5]

onderling overleg worden bepaald, bijvoorbeeld door een Vlaams-Nederlandse jury. Desgewenst kan ons secretariaat deze jury's logistiek en administratief ondersteunen.

Dergelijke ‘potjes’ bestaan vandaag niet, enkele uitzonderingen niet te na gesproken, zoals de ‘vuurtorenregeling’ voor de podiumkunsten. Die regeling geeft een extra subsidie aan een reeks podia om producties uit het buurland te tonen. Blijkbaar gunnen sommige vakambtenaren in Nederland en Vlaanderen zichzelf het liefst zoveel mogelijk armslag. Als ze een project met Burkina Faso of West-Samoa leuker vinden, willen ze daar de voorkeur aan kunnen geven. Nochtans vermelden de Vlaamse beleidsbrieven steevast dat Nederland de eerste prioriteit is. Nederlandse beleidsbrieven stellen zich hier doorgaans gereserveerder op.

Wat is in de tien jaar bereikt? Ik kan me voorstellen dat er successen zijn geboekt m.b.t. bepaalde dossiers. Kun je er eentje uitlichten die aangeeft hoe de Commissie tot een goede afronding is gekomen?

In de loop van de voorbije jaren brachten we ruim 50 adviezen uit. In ongeveer de helft van de gevallen werd geheel of gedeeltelijk rekening gehouden met ons advies. Dat lijkt me een behoorlijke score.

Een mooie realisatie is de satelliettelevisie BVN (‘Het Beste van Vlaanderen en Nederland’), maar het paradepaardje is ongetwijfeld het Nederlands-Vlaams Huis in Brussel. Nadat het initiatief enkele decennia lang van de ene regeringstafel naar de andere werd doorgeschoven, opende het huis vorige zomer eindelijk zijn deuren vlakbij de Muntschouwburg.

Toen in 1978 begonnen werd met de bouw van het Vlaams Cultureel Centrum De Brakke Grond in Amsterdam, maakten de toenmalige Vlaamse en Nederlandse Cultuurministers Rika De Bakker en Til Gardeniers - beiden vrouwelijke Christendemocraten - zich sterk dat het Vlaams cultuurhuis in Amsterdam een Nederlandse tegenhanger in Brussel zou krijgen. Wim Deetman diende er op 18 juni 1979 een motie over in en Frits Bolkestein onderstreepte het pleidooi op 4 februari 1981 in de Tweede Kamer. Twintig jaar later zou Bolkestein, op dat ogenblik Europees Commissaris, het pleidooi herhalen. Maar de jaren gingen voorbij en het bleef bij vrome wensen. In 1992 presenteerde de stichting Algemeen-Nederlands Congres een rapport waarin het idee van een Nederlands huis in Brussel werd verlaten, maar gekozen werd voor een Nederlands-Vlaams centrum, gericht op Europa. In deze werkgroep, waarvan Paul Beugels de voorzitter was, had o.m. ook Rika De Backer zitting. Als secretaris was ik penvoerder van het rapport. De bevoegde ministers waren Hugo Weckx aan Vlaamse kant en Hedy d' Ancona aan Nederlandse kant. Zij legden het rapport in de kast. Op 27 november 1999 hield de Commissie Cultureel Verdrag in de Aula van de Gentse universiteit, op dezelfde plek waar precies 150 jaar eerder het eerste ‘Nederlandsch Taal- en Letterkundig Congres’ had plaatsgehad, haar eerste Culturele Conferentie. Bert Anciaux en Rik van der Ploeg, beiden verantwoordelijk voor Cultuur, verklaarden er allebei gewonnen te zijn voor een Nederlands-Vlaams huis voor Europa. Wel legden ze andere accenten. De Commissie wilde het ijzer smeden terwijl het heet was, en stelde een werkgroep in die de beide standpunten met elkaar wou verzoenen. Voorzitters van de werkgroep waren... Hugo Weckx en Hedy d' Ancona. Zelf was ik opnieuw penvoerder. De werkgroep formuleerde op 4 december 2001 een advies, dat mede zou leiden tot de uiteindelijke realisatie van het Nederlands-Vlaams Huis deBuren. Nu moet het huis bewijzen dat het de dubbele opdracht aan kan: van gedachten wisselen over Europees cultuurbeleid enerzijds en het presenteren van en vooral informeren over de cultuur van Nederland en Vlaanderen anderzijds.

‘Buren’. Was dat ook niet de naam van een tijdschrift dat jij ooit voor het ANC uitgaf?

Inderdaad, namens het ANC diende ik een van de eerste Interregprojecten in. Interreg is een Europees programma. Voor de samenwerking in de hele Nederlands-Vlaamse grensstreek bouwden wij een documentatie- en informatiecentrum uit, en allerlei weetjes werden gepubliceerd in een tijdschrift. Dat tijdschrift kreeg de naam ‘Buren’ mee. Het eerste nummer verscheen in oktober 1992. Zo zie je maar...

[p. 6]

Hoe bereikt een Nederlands-Vlaamse cultuurcommissie als overkoepelend orgaan een meer dan incidentele uitwisseling en een daadwerkelijke toenadering van de culturele instellingen aan weerszijden van de grens? Zie je grote verschillen in het cultuurbeleid van noord en zuid?

Het grote probleem is en blijft dat samenwerkingsinitiatieven vaak staan of vallen met een paar individuen die goed met elkaar opschieten. Op het ogenblik dat die mensen verdwijnen, komt ook het Nederlands-Vlaamse initiatief in moeilijkheden. Dat was twintig jaar geleden zo en dat is vandaag nog steeds zo. We moeten dan ook blijven pleiten voor structurele samenwerking. Daarom zijn structuren als de Taalunie, het Cultureel Verdrag, de Vlaams-Nederlandse Accreditatie Organisatie (voor het hoger onderwijs), de GENT-akkoorden, het Nederlands-Vlaams huis, de satelliettelevisie Het Beste van Vlaanderen en Nederland (BVN), het samenwerkingsakkoord tussen de filmfondsen - waarbij

Op 17 januari 1995 werd in Antwerpen een afzonderlijk Vlaams-Nederlands Cultureel Verdrag gesloten, dat het oude Belgisch-Nederlandse Cultureel Akkoord van 1946 moest vervangen.

ze beslisten elk jaar 6 coproducties te zullen financieren - enz. zo belangrijk. Zij tillen de samenwerking boven het incidentele uit.

Ik pleit ervoor dat Nederland en Vlaanderen, meer dan vandaag het geval is, prioriteit geven aan de Nederlands-Vlaamse samenwerking en die als een meerwaarde erkennen en honoreren. Uit de recentste adviezen van de Nederlandse Raad voor Cultuur bijvoorbeeld krijg je af en toe het gevoel dat het veeleer als een negatief punt wordt ervaren dat een organisatie grensoverschrijdend samenwerkt. Ik denk aan het Tweetaktfestival voor de Jeugd, dat afwisselend in Nederland en Vlaanderen plaatshad en waarvan de Raad vraagt dat het elk jaar in Nederland wordt gehouden en met het oog daarop een hogere subsidie toekent. Wij hebben herhaaldelijk gevraagd dat de Raad de samenwerking juist als een pluspunt zou honoreren en staatssecretaris Van der Laan leek ons daarin te volgen.

Maar het gaat niet op alleen de overheid met de vinger te wijzen. Ook het veld zelf, de sectoren laten het meer dan eens afweten. Zo is het mij een raadsel waarom het Tweetaktfestival, dat dus meer middelen krijgt dan voorheen, de gezamenlijke 1000 Wattprijs voor het jeugdtheater niet meer zou kunnen uitreiken. En bij het Theaterinstituut Nederland en het Vlaams Theaterinstituut, die daar nochtans door toedoen van onze Commissie speciaal voor gesubsidieerd worden, blijkt het enthousiasme voor samenwerking ook gering. Zij staakten het gezamenlijke tijdschrift Carnet en de gezamenlijke webstek. Straks wordt ook de gezamenlijke webstek van het Nederlands-Vlaams Theaterfestival opgedoekt.

De VRT besloot onlangs eenzijdig niet langer mee te betalen aan de nochtans succesvolle coproductie ‘Tien voor Taal’. De KRO kan daardoor ook niet meer putten uit het Coproductiefonds en moet voortaan alleen opdraaien voor de kosten. Hopelijk schrijft de Vlaamse mediaminister Geert Bourgeois in de nieuwe beheersovereenkomst tussen de Vlaamse regering en de VRT dat er structureel met Nederland moet worden samengewerkt. Die beheersovereenkomst treedt in 2007 in werking.

Het ziet ernaar uit dat de subsidiërende overheden de sectoren als het ware moeten gaan verplichten samen te werken. Ik herinner mij het oude Vlaamse decreet op de socio-culturele koepels, waar een van de artikelen stelde dat moest worden samengewerkt met Nederland. Welnu, voor elke Vlaamse koepel waren contacten met Nederland daardoor vanzelfsprekend. Is dat bevoogdend of betuttelend? Ik denk van niet. Het is volstrekt legitiem: het is zonder meer de wens van de volksvertegenwoordiging die het Cultureel Verdrag ratificeerde, dat Nederland en Vlaanderen samenwerken! Wie subsidies krijgt van de overheid, moet bereid zijn aan bepaalde voorwaarden te voldoen. Dat heeft niets te maken met inmenging in de artistieke vrijheid of dat soort heilige koeien.

[p. 7]

Zelf ben je afkomstig uit het ‘culturele veld’ en je kent het, naar ik mag aannemen, van haver tot gort. Er is nu een beweging zichtbaar onder de culturele verenigingen om meer samen te werken. Welke rol zou je die toenemende krachtenbundeling willen toedenken? En wat moesten die verenigingen eens meer gaan doen? Heeft het nut, deze private bundeling?

Dat de verenigingen die de Nederlands-Vlaamse samenwerking tot hun kernactiviteiten rekenen - en dat zijn er maar een handvol - meer moeten samenwerken, is een oude verzuchting. Dat zou de inhoudelijke slagkracht vergroten en de bedrijfsvoering van met name de tijdschriften vergemakkelijken door de schaalvergroting. Makkelijk is deze oefening echter niet, omdat elke vereniging toch wel haar eigenheid heeft.

Hoezeer ik er ook voor ijver dat de overheid zich op zoveel mogelijk terreinen van samenwerking engageert en daar structuren voor maakt, ik ben er driehonderd procent van overtuigd dat er een particuliere achterban nodig blijft. Als ‘de beweging’, het verenigingsleven, de rol niet meer speelt van klankbord en van kritische luis in de pels, dan is dat op termijn een slechte zaak voor de overheidsinstellingen. In een democratie moet een idee steeds door een minimale ‘kwantitatieve en kwalitatieve massa’ gedragen worden. Zo niet, dan haakt de overheid af. De symbiose tussen overheid en middenveld is voor de Nederlands-Vlaamse samenwerking van levensbelang. Dat is meteen de reden waarom het huidige Cultureel Verdrag de impact van de ambtenarij in de Commissie inperkt ten gunste van die van het veld.

Je bent als geen ander gepokt en gemazeld in de cultuurpolitiek van Noord en Zuid. Waar ben je pessimistisch van geworden. En ook: optimistisch?

Ik ben tegendraads van inborst. Als anderen roepen dat het glas half leeg is, dan is het voor mij half vol. Dat er zoveel voorbeelden bestaan van Nederlands-Vlaamse samenwerking op alle mogelijke terreinen, stemt mij optimistisch. Dat de overheden de voorbije jaren tal van nieuwe samenwerkingsstructuren in het leven hebben geroepen verdient eveneens applaus.

Wie zeurt over wat er allemaal fout loopt, dreigt te vergeten wat er allemaal wél gebeurt tussen Vlaanderen en Nederland: er bestaan samenwerkingsakkoorden tussen onze universiteiten (Antwerpen en Utrecht; Gent en Amsterdam; Groningen en Leuven; Brussel en Rotterdam). Nederlandse en Vlaamse architecten leggen op initiatief van de bouwmeesters samen een ‘meesterproef’ af. De IWETO-databank van de Vlaamse Gemeenschap, die is gekoppeld aan de Nederlandse Onderzoeksdatabank (NOD), bevat meer dan 1000 wetenschappelijke samenwerkingsverbanden tussen Vlaanderen en Nederland. Beide landen doen in de Europese Synchrotron Stralingsfaciliteit (ESRF) in Grenoble samen onderzoek naar de structuur van materialen. We werken samen in het Nederlands-Vlaams Instituut in Caïro. Op het gebied van cultureel erfgoed verschijnen gezamenlijke tijdschriften als Erfgoed van Industrie en Techniek (voor industriële archeologie) en - sinds vorige zomer - Museumpeil (voor de museumconsulenten). Er zijn Nederlands-Vlaamse verenigingen voor monumentenzorg en restauratie (WTA), voor molenzorg (TIMS) en voor de oude kunst van de lage landen (CODART).

Daartegenover staat dat, bijvoorbeeld door botsingen tussen karakters van mensen, bestaande initiatieven als het Tweetaktfestival en de 1000 Wattprijs voor jeugdtheater hun Nederlands-Vlaams karakter verliezen. Dat is op de eerste plaats de verantwoordelijkheid van het veld zelf, maar laat de overheden voor mijn part de organisatoren maar sanctioneren als ze terugplooien op de eigen achtertuin.

Wat mij pessimistisch stemt? Het feit dat Nederland en Vlaanderen er te weinig in slagen om gezamenlijke standpunten in te nemen op internationale fora. Een schrijnend voorbeeld hiervan is de buitengewoon belangrijke discussie over de exception culturelle in Europa. Dat wil zeggen dat Europa, conform de fameuze ‘cultuurparagraaf’ in de Europese Verdragen (sinds Maastricht), moet toestaan dat landen beschermende en stimulerende maatregelen nemen ten gunste van hun eigen cultuur en dat de economisch-commerciële wetmatigheden niet ongenuanceerd worden toegepast op culturele producten. Dit principe speelt onder meer in het Europese debat over de publieke omroep. Welnu, terwijl Vlaanderen vasthoudt aan die ‘culturele uitzondering’, stapte Nederland - destijds onder impuls van taatssecretaris Rik van der Ploeg - hiervan af. Van zulke dingen word ik kwaad! En dan druk ik het nog zacht uit. De assertieve kreet ‘wij zijn sterk genoeg om het zonder beschermende maatregelen te doen’ is in dezen volstrekt misplaatst. Het is de hoogste tijd dat Vlaanderen en Nederland hier de rangen sluiten.

Hoopgevend is in dat verband dat ze naar de cultuurparagraaf en naar het Cultureel Verdrag verwijzen als de Europese Commissie de must carry-regeling op de korrel neemt. Dat is de afspraak om elkaars (openbare) radio- en televisieprogramma's door te geven via de kabel.