Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

Woordenboek
Woordenboek voor correct taalgebruik
Timothy Colleman

S. Theissen en P. Debrabandere, Woordenboek voor correct taalgebruik, derde uitgave, Wolters Plantyn, Mechelen, 2004, ISBN 90 301 8318 7, xiv + 334 pp. Prijs: €17,-. Met afzonderlijk Oefenboek, ISBN 90 301 8328 4. Prijs €9,-.

In 1994 en 1996 verschenen de eerste twee uitgaven van het Woordenboek voor correct taalgebruik, samengesteld door S. Theissen, L. Gehlen en J. Vromans. Eind vorig jaar is van dat bekende taalzorgboek een grondig herziene en geactualiseerde derde uitgave verschenen, deze keer met S. Theissen en P. Debrabandere als auteurs.

Het Woordenboek voor correct taalgebruik bestaat hoofdzakelijk uit een woordenboekgedeelte, dat correcte Nederlandse equivalenten geeft voor een groot aantal trefwoorden die in Vlaanderen (vaak) gebruikt worden maar niet tot de standaardtaal kunnen worden gerekend. Daarnaast bevat het een heel beknopte bespreking van een aantal typisch-Belgische grammaticale fenomenen en een korte bibliografie van normatieve woordenboeken en andere publicaties met taaltips. In de vorige uitgaven was er nog een apart hoofdstukje met uitspraakinformatie, maar in de nieuwe uitgave zijn de woorden die in Vlaanderen (soms) anders worden uitgesproken dan in Nederland, gewoon als trefwoord opgenomen in het woordenboekgedeelte. Bij het woordenboek hoort een afzonderlijk verkrijgbaar oefenboek met honderd reeksen van twintig zinnetjes waarin telkens een of meer Belgische afwijkingen van de standaardtaal moeten worden gecorrigeerd.

[p. 37]

Een belangrijke methodologische vernieuwing



is dat voor deze nieuwe uitgave voor de beoordeling van (vermeende) typisch-Belgische lexicale items uitgebreid gebruik is gemaakt van het internet, dat vele miljoenen woorden spontaan Nederlands en Vlaams taalmateriaal bevat, uit heel diverse registers. Door met de zoekmachine Google na te gaan hoe vaak een woord (in een bepaalde betekenis) gebruikt wordt op Nederlandse en Belgische websites (d.w.z. sites met de domeinnamen .nl en .be), ontstaat een ruwe indruk van de gebruikelijkheid ervan in het taalgebruik van Nederlanders en Vlamingen. Die werkwijze is uiteraard niet zonder gevaar - het gaat hier namelijk om een heel oppervlakkige vorm van corpusonderzoek - maar betekent hoe dan ook een flinke stap vooruit tegenover de grotendeels intuïtieve aanpak van vroegere taalzorgboeken. Sommige woorden of betekenissen van woorden die in woordenboeken of taaladviesboeken als typisch Belgisch worden gelabeld, blijken in de praktijk ook op Nederlandse websites frequent voor te komen en behoren dus tot de algemene standaardtaal: in het woord vooraf noemen de auteurs het voorbeeld animatie voor ‘activiteiten ter ontspanning of recreatie’. Google werd ook ingeschakeld voor de beoordeling van woorden die in de taalzorgliteratuur vaak genoemd worden als algemeen gangbare alternatieven voor Belgische woorden, en ook dat leverde soms verrassende resultaten op. Zo vermelden de auteurs de term moratoire rente, die vaak aangeboden wordt als standaardtalig equivalent voor het Belgisch-Nederlandse verwijlint(e)rest, maar in de praktijk volstrekt ongebruikelijk is. Wel gebruikelijk is wettelijke rente. Volgens het woord vooraf hebben de auteurs ‘honderden dergelijke ontdekkingen gedaan’, waardoor ze de bestaande taaladviezen aanzienlijk hebben kunnen verfijnen.

Om na te gaan hoe ingrijpend het woordenboek in de praktijk is veranderd, heb ik de beschrijving van alle trefwoorden met beginletter E, een driehonderdtal in totaal, vergeleken met die in de vorige uitgave. Een klein aantal al te dialectische, verouderde of anderszins ongebruikelijke trefwoorden is verdwenen, b.v. exaam ‘examen’, eenloop ‘geweer met één loop’, embouchure ‘mondstuk van blaasinstrument’, eenheidstaal ‘de gezamenlijke, zoveel mogelijk eenvormige, cultuurtaal van Nederland en Vlaanderen’ en entiteit ‘[B] aanduiding v. gemeente als onderdeel van een nieuwe fusiegemeente’. Wat mij betreft hadden de auteurs nog wel meer items mogen schrappen: onder meer écaille ‘schildpad’, eenbaarlijk ‘onafgebroken’, eenderlijk ‘evenzeer’, eetschapraai ‘provisiekast’ en ezelarij ‘domheid’ lijken mij nauwelijks voor te komen in het verzorgde taalgebruik van Vlamingen (die indruk wordt door Google bevestigd). Tegenover die verdwenen woorden staat een vijfentwintigtal nieuwe trefwoorden, o.a. ecobonus ‘milieukorting’, eencyclusopleiding ‘[B] hogeschoolopleiding van één cyclus (van drie jaar)’, eerherstel ‘[B] juridische rehabilitatie’, eindgeneriek ‘aftiteling’, eindverhandeling ‘(afstudeer)scriptie’ en electoralisme ‘de werkwijze van politici om zich (in de aanloop naar de verkiezingen) vooral te richten op het aantrekken van kiezers’. Verscheidene van die nieuwe woorden krijgen het label [B], wat wil zeggen dat het om benamingen gaat voor ‘instellingen, functies, gebruiken, structuren, reglementen en dergelijke die in België en Nederland door de verschillende staatsstructuur, organisatie van het onderwijs, het gerecht enzovoort andere benamingen hebben’ (p. vii). Als er voor een [B]-term een Nederlands pendant bestaat, wat uiteraard niet altijd het geval is, krijgt de Nederlandse term het label [NL]. In vergelijking met de vorige uitgave zijn er veel meer woorden die een dergelijk label krijgen, onder meer omdat die labels uitgebreid zijn naar termen uit de culturele sfeer (gebruiken, eetgewoonten, religie...). Voorbeelden van [B]- en [NL]-woorden uit de culturele sfeer zijn vieruurtje ‘[B] lichte broodmaaltijd of koffie, thee, (chocolade)melk met gebak of koekjes rond 16 uur’, Verkavelingsvlaams ‘[B] informele spreektaal tussen dialect en Algemeen Nederlands’ en kakker ‘[NL] jongere die zich bewust conventioneel gedraagt en duur gekleed loopt’ (onder de trefwoorden met beginletter E zitten geen dergelijke woorden). Het is wel vreemd dat vijgen na Pasen ‘mosterd na de maaltijd’ en klokvaste treinen ‘treinen die precies om het uur rijden’ in het woord vooraf genoemd worden als culturele [B]-woorden maar in het eigenlijke woordenboek dat label niet krijgen. En als Verkavelingsvlaams een [B]-woord is, dan verwacht je dat label ook bij verbeulemansen ‘taalkundig verbasteren zodat er een Vlaams-Franse mengelmoes ontstaat’. De toekenning van het [B]-label is dus niet helemaal consequent gebeurd.

De auteurs hebben zich geenszins beperkt tot het schrappen en toevoegen van trefwoorden. Verscheidene woorden worden in de nieuwe uitgave anders beoordeeld dan in de vorige. Dat komt onder andere omdat er een label is verdwenen. Naast de [B]-woorden worden er nog maar drie categorieën van lexicale items onderscheiden: woorden zonder label behoren niet tot de standaardtaal, woorden met het label ‘minder gebr(uikelijk) voor/naast’ zijn niet volledig uitgesloten in de standaardtaal maar komen wel

[p. 38]

duidelijk minder voor dan hun equivalenten en woorden met het label ‘correct voor/naast’ behoren wel degelijk tot de standaardtaal, ook al worden ze in sommige adviesboeken afgekeurd of door veel taalgebruikers als fout aangevoeld. In de vorige druk was er daarnaast nog een label ‘soms gebruikt voor/naast’, voor woorden die door de meerderheid van de naslagwerken als Algemeen Nederlands worden beschouwd, maar soms toch nog worden afgekeurd. Dat label hebben de auteurs laten vallen omdat het te vaag was. Van de trefwoorden met beginletter E kregen er in de vorige uitgave twaalf het bewuste label ‘soms gebr.’: twee daarvan worden nu als ‘correct’ gelabeld (enigste als affectief synoniem voor ‘enig’ en etablissement voor ‘hotel, café, enz.’), vijf worden ‘minder gebr.’ (o.a. encadreur ‘lijstenmaker’ en ereprijs ‘hoofdprijs’) en de vijf resterende krijgen geen label en worden dus als niet-standaardtalig beschouwd (o.a. eczema ‘eczeem’, eindmeet ‘finish, meet’, embrayeren ‘koppelen’). Ook bij de trefwoorden die in de vorige uitgave een ander label kregen dan ‘soms gebr.’ zijn er verschuivingen. Zo worden ecotaks ‘milieuheffing’, eindejaar ‘jaareinde’ plus samenstellingen als eindejaarsfeesten, en eredame voor ‘hofdame’ (niet voor ‘winnares van de tweede of derde prijs bij een schoonheidswedstrijd’, want dat blijft fout) nu als ‘correct’ gelabeld, terwijl ze in de vorige editie nog werden afgekeurd. Andersom zijn er ook woorden die in vergelijking met de vorige uitgave strenger worden beoordeeld: onder meer met iemand een eitje te pellen hebben ‘een appeltje te schillen hebben’, estheticienne ‘schoonheidsspecialiste’, exploitatiezetel ‘hoofdkantoor’ en expliqueren ‘uitleggen’ worden nu afgekeurd. Dergelijke aanpassingen zijn hoogstwaarschijnlijk het gevolg van de nieuwe beoordelingscriteria. Inderdaad komt bijvoorbeeld ecotaks frequent voor op Nederlandse websites, en bijvoorbeeld exploitatiezetel nauwelijks. Zowel de ‘promotie’ van ecotaks als de ‘degradatie’ van exploitatiezetel is dus gerechtvaardigd.

Zoals wordt beloofd in het woord vooraf zijn ook de Nederlandse alternatieven die worden aangeboden, doorgelicht en geüpdatet. Bij elektriciteitspanne wordt nu verwezen naar stroomstoring en staat het veel minder gebruikelijke stroomonderbreking tussen haakjes, bij etatisatie wordt verwezen naar nationalisering in plaats van etatisering (dat nu zelf als af te keuren trefwoord is opgenomen) en bij eindejaarspremie is het inderdaad nauwelijks gangbare decemberuitkering geschrapt. Verder zijn bij editoriaal, eenheidswet en eenzaat resp. redactioneel (als substantief), kaderwet en einzelgänger toegevoegd aan de lijstjes met correcte equivalenten, enzovoort.

Bij verscheidene trefwoorden zijn extra Belgische wendingen toegevoegd: zo wordt onder het lemma eind(e) nu ook de uitdrukking een straatje zonder eind(e) ‘impasse, uitzichtloze situatie’ gesignaleerd, en onder examen het vaak gehoorde partieel examen voor ‘tentamen’, dat inderdaad in Nederland volstrekt onbekend is. Soms worden ook extra correcte gebruikswijzen gesignaleerd: b.v. onder het lemma erg wordt nu expliciet gesteld dat geen erg in iets hebben wel degelijk correct is (in tegenstelling tot onder meer 't is geen erg ‘het is niet erg’). Verder zijn hier en daar verduidelijkende labels toegevoegd: bij elkander wordt opgemerkt dat het equivalent mekaar enkel in informele taal gebruikt wordt, executieve ‘[B] regering van een gewest of gemeenschap’ krijgt het label ‘verouderd’, enzovoort. Het zou ons te ver leiden om alle dergelijke aanpassingen en verbeteringen te signaleren: het mag duidelijk zijn dat deze derde uitgave van het Woordenboek voor correct taalgebruik zich terecht als een grondig herziene uitgave presenteert.

In vergelijking met andere taaladviesboeken is het oordeel van het Woordenboek voor correct taalgebruik vaak aan de strenge kant. Dat is een bewuste keuze: in het woord vooraf stellen de auteurs dat het woordenboek ‘in de eerste plaats bedoeld [is] voor Vlamingen [...] die een handboek nodig hebben dat vaker en bij veel meer twijfelgevallen dan andere naslagwerken duidelijk de knopen doorhakt’ (p. ix). Een goed voorbeeld van die strengere aanpak is de beoordeling van economist. In Vlaanderen wordt economist vrijwel even vaak gebruikt als econoom: voor de meervouden economisten en economen geeft Google op 17 februari 2005 resp. 4580 en 6560 voorkomens op Belgische websites (het enkelvoud is als zoekterm niet geschikt omdat dat heel veel ruis oplevert, bijvoorbeeld verwijzingen naar het Britse zakenblad The Economist). In Nederland ligt die verhouding helemaal anders: 460 keer economisten tegenover 46.500 keer economen. In het Woordenboek voor correct taalgebruik wordt economist zonder meer afgekeurd, en dat is vanuit descriptief-taalkundig oogpunt overdreven: een woord dat verscheidene honderden keren voorkomt in verzorgde Nederlandse teksten behoort tot de standaardtaal, ongeacht de frequentie van eventuele alternatieven. Wie in de eerste plaats op zoek is naar gedetailleerde informatie over de gebruikswaarde van allerlei woorden en wendingen in het noordelijke en zuidelijke Nederlands, zal adviesboeken als Cockx' Taalwijzer of Correct taalgebruik van Penninckx, Buyse & Smedts dan ook meer naar zijn gading vinden: die bevatten weliswaar veel minder trefwoorden dan het Woordenboek voor correct taalgebruik, maar ze geven daarover meer uitleg en spreken in veel gevallen een genuanceerder oordeel uit. Over economist zeggen beide handboeken dat het correct is, maar minder vaak voorkomt dan econoom.

Toch valt ook voor het strenge oordeel van het Woordenboek voor correct taalgebruik wel iets te zeggen. Tenslotte

[p. 39]

komt economist in Nederland in minder dan 1% van de gevallen voor: wie economist zegt of schrijft in plaats van econoom gebruikt dus een woord dat weinig gebruikelijk is in de algemene standaardtaal en dat door veel Nederlandstaligen als ongewoon zal worden ervaren. Vlamingen die er ten onrechte van uitgaan dat economist even gewoon is als econoom, krijgen in het Woordenboek voor correct taalgebruik heel duidelijk te lezen dat dat niet het geval is. Ik ben ervan overtuigd dat de grote meerderheid van de potentiële gebruikers van normatieve woordenboeken (journalisten, vertalers, copywriters, leraren enz.) in de eerste plaats behoefte heeft aan duidelijk en ondubbelzinnig taaladvies. Eenvoudig gesteld: ze willen weten of een bepaald woord wel of niet gebruikt mag worden in de standaardtaal, of nog beter gezegd: ze willen weten of het gebruik van dat woord in hun tekst de wenkbrauwen van hun lezers of toehoorders zal doen fronsen. Zeker die grote groep van gebruikers zal het Woordenboek voor correct taalgebruik zeer kunnen waarderen, precies omdat het een duidelijk oordeel uitspreekt over een groot aantal woorden.

Uit het bovenstaande mag blijken dat de derde uitgave van het Woordenboek voor correct taalgebruik een heel degelijk naslagwerk is, dat door zijn strenge interpretatie van de AN-norm en door het grote aantal behandelde lexicale items een heel eigen plaats inneemt onder de taaladviesboeken.