Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 109

[p. 11]

Taal
Het Afrikaans, een taal in het strijdperk
Luc Renders

In Zuid-Afrika wordt wat Nederlandstaligen als het Zuid-Afrikaans bestempelen, simpelweg het Afrikaans genoemd. Beide termen verwijzen naar de taal die op het zuidelijkste punt van Afrika uit het Nederlands ontstaan is. Het Afrikaans is wellicht de jongste taal van de wereld. Na de vestiging van een verversingspost door Jan van Riebeeck voor de Vereenigde Oostindische Compagnie aan de Kaap de Goede Hoop in 1652 heeft het Afrikaans zich geleidelijk uit het zeventiende-eeuwse Nederlands ontwikkeld. Eerst in 1925 werd het, naast het Engels en het Nederlands, een officiële taal van Zuid-Afrika.

Gedurende zijn korte geschiedenis is het Afrikaans waarschijnlijk de meest gecontesteerde taal in de wereld geworden. Het Afrikaans roept de meest tegenstrijdige reacties en de heftigste emoties op. Voor sommigen is het een taal zonder weerga, uniek in zijn zeggingskracht en als uitdrukking van een specifieke beleving van Afrika; anderen daarentegen associëren het Afrikaans met de onmenselijkheid van het apartheidsregime. Voor hen kleeft aan het Afrikaans de gruwel van de rassendiscriminatie. De taal is er onherroepelijk door besmet.

De geschiedenis van het Afrikaans zit vol ironieën. Zo wordt de ontwikkeling ervan uit het Nederlands nu algemeen toegeschreven aan een proces van gedeeltelijke creolisering: door de invloed van zwarte niet-moedertaalsprekers ontstond vrij vlug een afgeslankte Afrika-versie van het Nederlands. Het is geen wonder dat het Afrikaans denigrerend als een kombuistaal omschreven werd. De keuken was immers de plaats waar de blanke het nauwste contact had met de zwarte huisbedienden. De taal die zo ontstond, werd reeds in de loop van de achttiende eeuw de spreektaal van de blanken en van de kleurlingbevolking aan de Kaap.

Een van de groepen waaruit de gedifferentieeerde kleurlingbevolking bestond, waren de Maleiers. Ze werden reeds in de zeventiende eeuw als slaven uit het oosten ingevoerd, maar vooral in de achttiende eeuw groeide deze groep sterk aan. Als moslimgemeenschap vormden ze een opvallende groep met eigen religieus schoolonderwijs en specifieke culturele gewoonten. Het Afrikaans was aan het begin van de negentiende eeuw de omgangs- en onderwijstaal van de Maleiers. Religie-onderricht gebeurde in het Afrikaans. Binnen deze gemeenschap ontstond rond 1840 het Arabisch-Afrikaans: Afrikaanse teksten geschreven



in Arabisch schrift. Ze behoren tot de eerste geschreven bronnen in het Afrikaans.

Die Afrikaanse patriot

In 1875 kwam het Genootskap van Regte Afrikaanders tot stand. De oorspronkelijke opzet was om voor een bijbelvertaling in het Afrikaans te zorgen omdat de kleurlingbevolking geen Nederlands begreep. De kloof tussen het Nederlands en het Kaapse Afrikaans was te groot geworden. Van de bijbelvertaling kwam niets in huis. Het Genootskap ging zich voor de nationale zaak van de Afrikaners, de blanke Afrikaanssprekenden, beijveren. Het Afrikaans moest dienen om de natievorming van de Afrikaners te bevorderen. Het krantje dat door het Genootskap uitgegeven werd, kreeg dan ook de veelzeggende naam Die Afrikaanse Patriot. Van de eerste literaire producten van het Genootskap waren de gedichten ‘Die Afrikaanse Folksliid’ en ‘Die Afrikaanse Taal’, dit laatste een verwerking van Jacob van Lenneps ode aan het Nederlands. De eerste strofe van de Afrikaanse tekst luidt als volgt:

Gen Hollans, Duits of Frans,
Gen Engels, of Javaans,
Gen Kaffers, of Boesmans,
Al goi jy almal in die skaal,
Ver ons kan sulle nooit ophaal,
Die ware Afrikaanse Taal.

Het Afrikaans werd door de Afrikaners als hun exclusieve bezit beschouwd. Het diende om hen te verenigen, eerst tegen de Engelsen, daarna tegen die swart gevaar. Het werd een uitdrukking van de Afrikaner identiteit en van de waarden die de Afrikaner stam erop nahield. Alle Afrika-

[p. 12]

ners werden geacht zich achter het ideologische vaandel van het Afrikaner nationalisme te scharen. Slechts door een gezamenlijk front te vormen, konden ze de vele bedreigingen het hoofd bieden. Saamstaan was noodzakelijk om in een vijandige omgeving te kunnen overleven. Literatoren werden verondersteld de Afrikaner waarden te propageren. De Afrikaanssprekende kleurlingbevolking werd, ook politiek, buiten spel geplaatst. Geleidelijk kreeg het Afrikaans een steeds wittere voorkomst. Na haar verkiezingsoverwinning in 1948 bestuurde de Nasionale Party Zuid-Afrika onafgebroken tot het begin van de jaren negentig. In 1975 werd bij de eeuwfeestviering van de oprichting van het Genootskap van Regte Afrikaanders het Taalmonument in het stadje Paarl in de Kaapprovincie ingehuldigd. Bij deze plechtige gelegenheid werd het aandeel van de kleurlingsprekers tot het Afrikaans haast volledig doodgezwegen.

Het Standaardafrikaans zocht steeds meer aansluiting bij de Nederlandse schrijftraditie met als resultaat dat de kloof met het Kaaps, de taal van de Kaaplandse kleurlinggemeenschap, groter en groter werd. Aan iedereen die de Kaap bezocht heeft, zal het duidelijk zijn dat het Kaapse Afrikaans van de kleurlingbevolking grondig verschilt van het Standaardafrikaans. Kleurlingschrijvers gebruiken dikwijls in hun werken dit zogenaamde ‘Kaaps’ als uitdrukking van hun identiteit. Het vormt een assertieve bevestiging van hun eigenheid maar terzelfder tijd houdt het ook een wrange veroordeling in van hun uitsluiting door hun blanke taalgenoten. Dit blijkt uit het gedicht ‘Volk sonner taal’ van Peter Snyders. De moedertaal waarnaar verwezen wordt, is het Afrikaans.

Sonner identity
het ek g'n taal,
soe, ek maak 'n woord hier
en ek liën 'n woord daar.

Die moedertaal se basterkind
issie unofficial taal
van my streek
wat my steeds
as volklose mens
grondwetlik bepaal.

De apartheid

De inhuldiging van het Taalmonument in 1975 betekende meteen een laatste opleving voor het Afrikaans. In 1976 braken de Soweto-onlusten uit met als vonk de verplichting om op zwarte scholen in een aantal vakken het Afrikaans als onderwijstaal te gebruiken. Het Afrikaans was de taal van de onderdrukker geworden. Dat was niet verwonderlijk. Het begrip ‘apartheid’ stond over de hele wereld symbool voor rassendiscriminatie en -segregatie. De kleine en de grote apartheid hadden van Zuid-Afrika een uiterst verdeeld land gemaakt. In Zuid-Afrika zelf was het Afrikaans de taal van het machtsapparaat: de regering, de administratie die op de toepassing van de apartheidswetten moest toezien, het leger en de politie. De Afrikaanse media verdedigden slaafs de regeringspolitiek.

In de strijd tegen de apartheid vonden de zwarten medestanders onder de Afrikaanse schrijvers. Waar in het begin van de eeuw de Afrikaanse schrijvers een cruciale rol hadden gespeeld in het aanwakkeren van de nationalistische gevoelens onder de Afrikaners, keerde in de loop van de jaren zestig de nieuwe lichting schrijvers zich tegen hun volk en tegen de apartheid. Literatoren zoals Jan Rabie, André P. Brink, Breyten Breytenbach, Karel Schoeman, Etienne van Heerden, Antjie Krog, Elsa Joubert, John Miles, Ingrid Jonker, Adam Small, P.J. Philander, Patrick Petersen vielen in hun werken frontaal het apartheidsregime aan. Door dit verzet vanuit de eigen gelederen of door kleurlingtaalgenoten bleef de discussie over de apartheid binnen de Afrikaner gemeenschap nadrukkelijk aan de orde. Afrikaanse schrijvers en intellectuelen waren ook de eersten om contact met het African National Congress in ballingschap te zoeken. Het staat buiten kijf dat de weerstand van de schrijvers bijgedragen heeft tot het mogelijk maken van een onderhandelde overgang naar een meerderheidsregering.

vra hitler by neurenberg in sy mooiste duits
vir 'n aanval
op als wat ruik na jood
vra verwoerd in kaapstad in 'n geboekte Afrikaans
volg my die woestyn van aparthaat in
bly duits die taal van goethe
die taal van schubert
bly afrikaans die taal van opperman
die verset van breyten

Het nieuwe Zuid-Afrika en het Afrikaans

Met de verkiezingen van 27 april kwam een definitief einde aan het blanke minderheidsbewind. Nelson Mandela werd Zuid-Afrika's eerste democratisch verkozen president. In het nieuwe Zuid-Afrika liggen de machtsverhoudingen totaal anders. Zeker voor de Afrikaners heeft dat verregaande implicaties. Volgens de nieuwe grondwet is het Afrikaans nu een van elf officiële talen naast het Engels, Ndebele, Pedi, Sotho, Swazi, Tsonga, Tswana, Venda, Xhosa en Zulu. Het betekent in de praktijk een erg groot statusverlies. Het is duidelijk dat het Afrikaans van de ANC-regering geen voorkeursbehandeling krijgt. De facto wordt het Afrikaans op een aantal domeinen van het maatschappelijke leven teruggedrongen. Het lijkt er sterk op dat het Engels voor alle praktische doeleinden tot de lingua franca van Zuid-Afrika aan het worden is.

[p. 13]

De verzwakte maatschappelijke positie van het Afrikaans heeft verstrekkende gevolgen onder andere in het onderwijs. Op de scholen is er minder belangstelling en aandacht voor het Afrikaans, terwijl de vroeger eentalige Afrikaanse universiteiten tot tweetalige Afrikaans-Engelse universiteiten geworden zijn. Sommige universiteiten zijn bovendien gefuseerd met ‘zwarte’ universiteiten of met technische hogescholen. Dit betekent dat bij deze associaties het Afrikaans als administratieve taal zwaar onder druk komt te staan. Veel minder studenten kiezen Afrikaans als afstudeerrichting waardoor de departementen Afrikaans soms in een onhoudbare situatie terechtkomen. Sommige departementen Afrikaans zijn gesloten, andere worden met sluiting bedreigd of hebben drastische bezuinigingen moeten doorvoeren.

Het statusverlies van het Afrikaans heeft aanleiding gegeven tot een heftige interne taalstrijd. Aan de ene kant staan zij die geloven in een vrije taalmarkt. Zij menen dat het Afrikaans geen politieke bescherming moet genieten en dat het lot van de taal van haar marktpositie afhangt. Als er geen sprekers meer zijn dan verdwijnt het Afrikaans. Hier wordt wel onmiddellijk aan toegevoegd dat het Afrikaans lijkt te gedijen. De literatuur bloeit zoals nooit tevoren, er is een levendige Afrikaanse pers, prachtige Afrikaanse muziek en de Afrikaanse kunstenfeesten zoals het Klein Karoo Nasionale Kunstefees op Oudtshoorn en Aardklop op Potchefstroom zijn enorm populair.

Hiertegenover staan anderen die aandringen op structurele bescherming voor het Afrikaans. Ze wijzen erop dat een kleine taal niet kan overleven als het geen bruikbaarheidswaarde heeft in de openbare sfeer. Dit betekent dat ervoor moet gezorgd worden dat het Afrikaans als onderwijstaal niet door een grotere taal opgeslokt wordt en dat van regeringskant bepaalde openbare functies aan de taal toegewezen blijven. Het spreekt voor zich dat het vooral deze laatste groep is die van zich laat horen en allerlei acties onderneemt.

De Afrikaanssprekende gemeenschap

De culturele en wetenschappelijke verenigingen die tijdens de apartheidsjaren actief waren, hebben grotendeels hun geloofwaardigheid verloren. Het imago van blanke belangenverdediging kunnen ze moeilijk van zich afschudden. Ondertussen zijn er wel een aantal nieuwe organisaties opgericht. De Stigting vir Afrikaans, nu omgedoopt tot de Stigting vir Bemagtiging deur Afrikaans, heeft de volgende missie: ‘Ons bevorder Afrikaanssprekendes se uitdrukkingvermoë, lewensvaardighede en selfverwesenliking deur Afrikaans.’ Ze richt zich vooral op de zwarte en bruine Afrikaanssprekenden. De SBA heeft al een aantal jaren diverse initiatieven ter bevordering van het Afrikaans opgezet. Het geletterdheidsprogramma heeft misschien wel het meeste resultaat opgeleverd.

Het Taalmonument

Verder zijn er PRAAG onder leiding van Dan Roodt en de Groep 63. Dan Roodt, wiens romans tijdens de apartheid nog verboden werden, bepleit een federaal taalbeleid. Hij verzet zich tegen de huidige koers van de regering die streeft naar een monopolie van het Engels. Roodt beoogt geen terugkeer naar het oude nationalisme. Hij vindt dat Afrikaans eerder een viering moet betekenen van een verschil, een anders zijn. ‘We verschillen van de rest, we zijn anders, we zijn zelfs uniek. Dit is de inhoud van ons Afrikanerschap’ aldus Dan Roodt.

De groep 63 werd in 1999 opgericht en bestaat uit 63 Afrikaanstalige intellectuelen van linkse tot rechtse signatuur. Ze beschrijven zichzelf als een democratische cultuur-politieke beweging die zich inzet voor de zaak van de minderheden en in het bijzonder voor de Afrikaanse gemeenschap. Ze veroordelen het amptelijke beleid dat de rechten van de minderheden onvoldoende beschermt.

Het apartheidsverleden van het Afrikaans maakt de taalkwestie er natuurlijk niet eenvoudiger op. De groeperingen die voor het Afrikaans opkomen, worden er erg vlug van verdacht een conservatief agenda te hebben en te ijveren voor het behoud en de verschansing van de bevoorrechte positie die de Afrikaners in het verleden hadden. De academicus Hein Willemse formuleert zijn voorbehoud als volgt: ‘Die aandrang op die priviligering van Afrikaans openbaar 'n selfbeheptheid wat gewoon nie ander mense in die land in ag neem nie. Want die kruisvaarders word geslaan met 'n blindheid wat weier om verby taal en groep te kyk. Inisiatiewe rondom Afrikaanse protes en soortgelyke aksies het in hul dieptestruktuur weinig te doen met die res van Suid-Afrika. Die aksies verval in beperkte en beperkende gesprekke oor Afrikaners tussen Afrikaners (en Afrikaans sprekendes).’

[p. 14]

Hoe nu verder?

Het debat duurt voort. Het belang ervan mag echter volgens de historicus Herman Gilliomee, auteur van het monumentale The Afrikaners, niet onderschat worden: ‘In 'n belangrike mate hang die toekoms van Afrikaans van die uitslag van die burgeroorlog in eie geledere af. So lank daar Afrikaanse mense is wat dit verkondig dat Afrikaans (anders as ander klein tale in ander wêrelddele) op die vrye mark met Engels kan meeding, of vir lief moet neem om net private funksies te verrig, sal die Regering en groot sakeondernemings voortgaan om die doel van Engels as lingua franca na te streef, al weet ons dat die groot meerderheid Suid-Afrikaners geen erg aan so'n beleid het nie. Dit is werklik net die wit en swart elite in ons samelewing wat hulle dit veroorloof om speletjies te speel met die toekoms van die land se nie-dominante tale, waaronder ook Afrikaans is, en die ontwikkeling en lewenskanse van die mense wat hulle praat.’

Het is opvallend dat de meeste Afrikaanse schrijvers zich aan het taaldebat weinig gelegen laten of er zich zelfs negatief tegenover opstellen. Terwijl het Afrikaans op alle domeinen van de Zuid-Afrikaanse samenleving onder druk komt te staan is er op het literaire domein van een doemgevoel hoegenaamd geen sprake, integendeel. Sinds 1994 beleeft de Afrikaanse literatuur een renaissance. De sociale en politieke revolutie die het land onderging, heeft de schrijvers bevrijd van het keurslijf van de apartheid. Nieuwe mogelijkheden hebben zich aangeboden. De hedendaagse Afrikaanse literatuur brengt een boeiend beeld van wat het betekent in het nieuwe Zuid-Afrika te leven. Over alles kan er door eender wie geschreven worden. Eén van de opvallendste verschijnselen is dat de Afrikaanse literatuur

Kaap de Goede Hoop

veel meer dan vroeger de kleurverscheidenheid van de regenboognatie reflecteert. Zwarte en bruine schrijvers krijgen publicatiekansen die ze vroeger niet in dezelfde mate hadden. Maar daarnaast zijn er ook nieuwe genres zoals de ‘hygroman’ (erotisch proza) of homo-erotische poëzie. Een constante blijft de bemoeienis met de socio-politieke ontwikkelingen. De schrijvers hebben van hun vroegere engagement geen afstand genomen. Ze steken hun desillusie met het nieuwe Zuid-Afrika niet onder stoelen of banken en engageren zich nog steeds voor de realisatie van een meer rechtvaardige maatschappij.

De Afrikaans taal en de Afrikaanse letterkunde hebben bijzonder veel te bieden. Een kennismaking met de zustertaal van het Nederlands stelt nooit teleur. De taalverwantschap met het Nederlands houdt in dat met een kleine inspanning de taal en de literatuur van een ander continent toegankelijk zijn. Bovendien zijn zowel de Afrikaanse taal als de literatuur boeiende onderzoeksmateries. Het is dan ook jammer dat er aan de Vlaamse en Nederlandse universiteiten slechts een beperkte belangstelling voor het Afrikaans bestaat. Toch zijn er een aantal kleinschalige initiatieven. Aan een aantal universiteiten komt het Afrikaans met mondjesmaat aan bod zoals aan de Universiteit van Amsterdam, de Universiteit Leiden, de Universiteit Gent en de Katholieke Universiteit Leuven. Aan het Limburgs Universitair Centrum in Diepenbeek wordt elk jaar een seminarieweek afwisselend over Afrikaanse taal- en letterkunde georganiseerd. Het is een inleidend seminarie op academisch niveau over diverse aspecten van de Afrikaanse taal- of letterkunde. Dit jaar komt van 3 tot 9 juli de Afrikaanse taalkunde aan bod. Informatie hierover is te vinden op website www.luc.ac.be. Hoewel er nogal wat vertalingen van Afrikaanse werken verschijnen is er weinig informatie over het Afrikaans in het Nederlands beschikbaar. Heel onlangs verscheen van Eep Francken en Luc Renders een inleiding over de Afrikaanse literatuur Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de Zuid-Afrikaanse letterkunde uitgegeven bij Bert Bakker, Amsterdam. Wie Afrikaanse literatuur in de oorspronkelijke taal wil lezen, kan boeken bestellen bij Gramadoelas op website: users.online.be/gramadoelas. Het is iets, maar het zou veel beter kunnen en moeten.