Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 28]

Nederlands van Nu
Jaargang 52 - oktober 2004

Over de taal van J.B.C. Verlooy (2)
Joop van der Horst

Verlooy (1746-1797) heeft zijn bijnaam ‘de eerste flamingant’ te danken aan zijn Verhandeling op d'Onacht der moederlyke Tael in de Nederlanden uit 1788, een fel protest tegen de dominante positie van het Frans in België, toen nog de Oostenrijkse Nederlanden geheten. Die Verhandeling was een mijlpaal. Ze wordt, met recht, nu al tweehonderd jaar bewonderd en geëerd. Maar af en toe wordt er ook op gewezen dat Verlooy eigenlijk nogal slecht schreef. De inhoud en de strekking worden allerwegen gewaardeerd, maar taal en stijl zouden zwak zijn. Vroeg in de 19de eeuw lezen we die mening al bij Jan-Frans Willems. En enkele jaren geleden is ze nog verwoord door Lode Wils.

Klopt dat? Was Verlooy een matig schrijver? Is zijn Verhandeling gesteld in een gebrekkig taaltje? De vraag is belangrijker dan ze lijkt. Op het eerste gezicht heeft het weinig belang dat we ons zouden bekommeren om de schrijfkwaliteiten van iemand van meer dan twee eeuwen geleden. Als de eerste flamingant niet goed schreef, wel, wat zou dat? Het belang van de vraag strekt echter verder dan de persoon van Verlooy. Sedert de 19de eeuw bestaat de mening dat onze taal in de zuidelijke Nederlanden in de 17de en 18de eeuw in verval was geraakt. In het Noorden beleefde de taal een bloeiperiode, maar in het Zuiden was er stagnatie en verval. Dat verhaal is algemeen bekend. Maar is het juist?

En vooral: waarop is die mening gebaseerd? Welnu, die mening is onder andere gebaseerd op 19de-eeuwse opinies over 18de-eeuwse geschriften. En één daarvan is, inderdaad, de Verhandeling van Verlooy. Wie wil weten of het 19de-eeuwse beeld van het 18de-eeuwse taalverval klopt, moet onderzoeken wat precies de argumenten waren om zo'n 18de-eeuwse tekst zwakjes te noemen. Wat vond men er slecht aan? Wat waren, volgens de 19de-eeuwers, de tekortkomingen van 18de-eeuwse taal?

Dat is niet gemakkelijk vast te stellen. Zolang men zegt: het is zwakjes, een taal in verval, een gebrekkig taaltje, en meer van zulke algemeenheden, komen we niet verder. We willen, veel preciezer, weten wat eraan schort. En ook: dat Verlooys tekst een halve eeuw of twee eeuwen na verschijnen ouderwets gevonden werd, zegt niets. De vraag moet natuurlijk zijn: was de tekst van Verlooy in zijn tijd, dus anno 1788, ouderwets of slecht of zwak of gebrekkig?

Door een gelukkig toeval kunnen we daarover wel iets zeggen. Jan-Frans Willems geeft in een boek uit 1819-1824 een reeks citaten uit de Verhandeling van Verlooy, alles bijeen meer dan drie bladzijden. Maar hij citeert niet letterlijk; hij past de taal van Verlooy een beetje aan. Dat is een buitenkans. Nu kunnen we eens heel precies zien wat Willems slecht, ouderwets, gebrekkig of onhandig vond, ervan uitgaande dat hij zijn ingrepen als verbeteringen bedoelde. Willems verandert veel. Vrijwel geen zin van Verlooy blijft ongemoeid. Spelling, woordenschat en grammatica, op alle fronten grijpt Willems in. Laten we vandaag eens naar de woordenschat kijken. In een volgende aflevering zullen we op de grammatica ingaan.

Luisterlijk

Franse woorden hoefde Willems niet te vervangen, want die komen bij Verlooy niet voor. Wat Willems vervangt, zijn Nederlandse woorden door andere Nederlandse woorden. Bijvoorbeeld luisterlijk in:

‘onze voorlede zoo luysterlyke schipvaert en koophandel’

Dat wordt bij Willems: onze voorheen zoo luysterryke schipvaert en koophandel. Wat moeten we daarvan denken? In het hedendaagse Nederlands is luisterrijk zeker het gangbare woord. Misschien was dat ook al zo bij Willems in 1820. Maar hoe was het in 1788? Het WNT, het grote Woordenboek der Nederlandsche Taal heeft geen trefwoord luisterlijk. Maar wie op de cd-rom gaat zoeken (NB zoeken op lu?sterl*), vindt wel enkele gevallen. Bijvoorbeeld:

‘verscheide toevalletjes, die voor den man niet zeer luisterlyk waren’ (Van Effen, 18de eeuw; WNT s.v. toeval);

‘Beschouwen wij ( ...) den mensch ( ...), begaafd met ( ...) voortreffelijke zielshoedanigheden, die hem zoo luisterlijk boven zijne medeschepselen doet uitkomen’

(Van Houten, 1836; WNT s.v. ziel);

[p. 29]

‘De bisschop) (is) op zyne voorgaande reize allerbest ontvangen geweest. Te Thorhout ( ...) is alles ten luisterlykste geweest, de machtige stoet met historie-verbeeldingen, ( ...) de arken en de vieringen’ (Gezelle; WNT s.v. vieren).

De conclusie moet zijn dat het woord luisterlijk zeker bestond in Verlooys dagen. Mogelijk was het toen al ouderwets. Of het is ouderwets geworden tussen 1788 en 1820. Het kan ook zijn dat Willems het alleen maar toevallig niet kende. Hoe dit ook zij: het gebruik van het woord luisterlijk kan zeker niet gezien worden als een zwakte van Verlooys taal.

Voorleden

In dezelfde zin heeft Willems voorleden vervangen door voorheen. En ook hier moeten we vaststellen dat voorheen weliswaar het woord is dat we nu nog gebruiken, maar we willen weten of voorleden in de 18de eeuw bestond. Deze keer geeft het WNT ons informatie in een lemma voorleden. Met onder andere de volgende voorbeelden:

‘Inboorlingen seiden, dat de Portugeesen in voorledene tijden de rest (van het materiaal waarmee inlandsche tempels opgetrokken waren) weg gehaalt hadde tot het opbouwen van haar kerk binnen Colombo’ (1690; WNT s.v. voorleden); ‘Dit doel betwist ik U niet, zoo min als aan ( ...) den nieuwen Propheet T. ( ...) of aan welk eenen dweper van den voorleden, of tegenwoordigen, tijd Gij noemen moogt’ (1800; WNT s.v. voorleden I).

Wel wordt erbij opgemerkt: ‘Na de 17de e. in het alg. taalgebr. veroud.’ Pas op, het WNT bedoelt met het alg. taalgebr. het noordelijke Nederlands. Of het in het 18de-eeuwse (Vlaams-)Brabants nog gangbaar was, daarover zou ik voorlopig niets durven zeggen. Ik zie twee mogelijkheden: ofwel heeft Verlooy dit overal verouderde woord opgedolven uit zijn lectuur, ofwel was het woord in het Brabants van zijn dagen gangbaar. Dat het intussen in Nederland in onbruik was geraakt (als het WNT gelijk heeft), dat zal hij niet geweten hebben of daar had hij geen boodschap aan. Willems, die anno 1820 veel naar het Noorden kijkt, hanteerde andere criteria dan Verlooy. Kortom: ook het gebruik van voorleden kan moeilijk als argument dienen voor het ‘zwakke’ taalgebruik van Verlooy.

Onaandragendheid

‘En 't is aen U, Staeten der provincien. Vaders van 't vaderland, eerst vooral, hier-in uw’ vorige onaendragendheyd te verbeteren.’

Hier vervangt Willems door agteloosheyd. In het WNT kan ik geen (on)aandragend vinden. Wel wordt bij aandragen in het Supplement gezegd: ‘Zich iets aantrekken, zich er om bekommeren, zich er mee bemoeien’, met o.a. een



citaat uit Kiliaan (1599). Het jongste citaat is van 1858, uit werk van David: De verhuizende natie zette haren weg voort, zonder zich de Romeinen veel aan te dragen. In het woordenboek van Van de Velde & Sleeckx uit 1853 vinden we: zich iets aendragen: ‘s'embarrasser, se soucier de qe.’ En in Gezelles Loquela (Craeynest 1946): aandragen = ‘aantrekken’, Daar 'n draag ik mij nichs van aan!. Ik heb geen aanwijzingen dat het een gallicisme is, een leenvertaling, of iets van dien aard. Het zal voor Willems ofwel ouderwets, ofwel regionaal geweest zijn.

De moederlijke taal

De titel van Verlooys boekje heeft het over d'onacht der moederlyke tael, en ook verderop gebruikt hij deze woorden:

‘terwyl het hun vry staet de moederlyke tael te gebruyken’

en dat wordt door Willems vervangen door: terwyl het hun vrystaet de moedertael te gebruyken. Het woord moederlijk in combinatie met taal, voor ‘moedertaal’ was in ieder geval niets bijzonders. Vondel schreef in de 17de eeuw ook over:

‘Alle eygenschappen onser moederlijcke tale’

(WNT s.v. moederlijk).

En ook bij anderen komen we het zo tegen:

‘Daer nae ( ...) leertse (t.w. de moeder) het (t.w. het kind) goede manieren ( ...) ende de spraeck selve; ende dat is de reden, waerom dat men seydt de “Moederlicke tael”’

(Van Beverwijck; 17de eeuw).

Mogelijk was de combinatie wel al ouderwets in 1788. Kiliaen vermeldde einde 16de eeuw reeds een Moederstaele. Aanvankelijk werd dat overigens meestal los geschreven, en met -s: moeders taele. Een onhandigheid van Verlooy? Het ziet er niet naar uit.

[p. 30]

Letterstaat

Als Verlooy spreekt over

‘onzen Vaderlandschen letterstaet’,

vervangt Willems dat door: onze Vaderlandsche Letterkunde. Deze vervanging is waarschijnlijk, als we die geheel willen begrijpen, de ingewikkeldste van allemaal. Ze weerspiegelt een stuk cultuurgeschiedenis dat veel te omvattend is om hier besproken te kunnen worden. Het woord letterkunde heeft zijn betekenis ‘de wetenschap die zich bezighoudt met de (schone) letteren’, als ik goed zie, pas in de loop van de 18de eeuw gekregen. En bij de betekenis ‘collectieve benaming voor hetgeen de menschelijke geest in den vorm van proza en poëzie heeft geschapen met de bedoeling om iets schoons te geven’ is het oudste voorbeeld in het WNT pas 19de-eeuws. Het ziet ernaar uit dat doze betekenis dus pas in Willems' dagen opkwam, en aan Verlooy allicht nog niet bekend geweest zal zijn.

Maar nu die letterstaat van Verlooy. Het WNT heeft geen lemma letterstaat. Maar via de zoekfunctie is toch een voorbeeld te vinden.

‘Wie kan zeggen dot iemand van zoodanig gezelschap, waar van, volgens dusdanige voetmaat, yder het Hooggezaghebberschap in den Letterstaat had kunnen bekleeden, een vidzel te zijner verrijking mededroeg?’

(1664, Oudaan; WNT s.v. voetmaat).

Zowel bij Verlooy als hij Oudaan krijgt men de indruk dat hun letterstaat de weergave is van Republiek der Letteren: een vooral in de Renaissance opgekomen idee (en term) voor het internationals ‘netwerk’ van geleerden en schrijvers.

Jan Frans Willems (uit: Jan W. de Vries, Roland Willemyns & Peter Burger, Het verhaal van een taal - Negen eeuwen Nederlands, Prometheus, Amsterdam, 1993, blz. 165)

Verlooys letterstaat moeten we dan houden voor een purisme, hetzij van eigen vinding, hetzij reeds sedert de 17de eeuw bestaand.

NB Verlooy spreekt even verderop trouwens ook van letterdom, hetgeen Willems eveneens vervangt door letterkunde.

Slot

Er zijn meer woorden die Willems vervangt. Zo worden Verlooys andere dagelyksheden van de pers bij Willems: voortbrensels der pers. Het woord gebrekkigheden wordt vervangen door onbekwaemheyd; uytvonden worden uytvindingen (maar utevond is al sedert het Middelnederlands bekend); volksaard wordt landaerd. Enzovoort enzovoort.

Kortom Jan-Frans Willems is in 1819-1824 duchtig aan het corrigeren geweest. Het kan zijn dat hij in sommige gevallen een ouderwets woord vervangen heeft door iets moderners. En dan nog: ouderwets in 1820; daarom niet gezegd dat het in 1788 ouderwets was. Ook is mogelijk dat hij hier of daar een zuidelijk woord vervangen heeft door een noordelijk woord: in 1820 woei de wind uit een andere hoek dan in 1788. Maar nergens gaat het om Franse woorden, gallicismen, leenvertalingen of anderszins iets dat men, door een speciale bril bezien ‘bedorven taal’ zou kunnen noemen. Op het vlak van de woordenschat, en dat is het eerste waar men naar moet kijken, is in de tekst van Verlooy van die zogenaamde 18de-eeuwse taalverloedering, een gebrekkig taaltje, een taal in verval, geen sprake. Wel is mogelijk, maar het zou verder onderzoek vergen om dat na te gaan, dat het 18de-eeuwse Nederlands op sommige punten lichtjes verschilde van het noordelijke. En dat Willems dat ombuigt ‘in noordelijke richting’. Wat exact Jan-Frans Willems' ‘pijnpunt’ was, is me nog niet helemaal duidelijk.

Het zijn overigens niet enkel woorden die Willems vervangt door andere. Ook op grammaticaal vlak zijn zijn ‘verbeteringen’ talrijk. In een volgende aflevering zullen we onze vergelijking voortzetten.

Literatuur

Craeynest (1946)	J. Craeynest, Loquela (1909), 3e druk, Amsterdam 1946.
Verlooy (1788)	Jan Baptist Chrysostomus Verlooy, Verhandeling op d'Onacht der moederlyke Tael in de Nederlanden, (1788), ed. J. Smeyers & J. Van den Broeck, Den Haag 1979.
Willems (1819-1824)	J.F. Willems, Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de zuydelyke provintien der Nederlanden, I Antwerpen 1819, II Antwerpen 1820-1824.