Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 108

[p. 11]

Algemeen
Rubens in Rijsel: ‘une nécessité’!
An De Moor

U hebt zich misschien ook al de vraag gesteld die op de lippen van de aanwezige journalisten brandde op de persvoorbezichtiging van de prestigieuze tentoonstelling ‘Rubens’: ‘Waarom Rubens, de grote Vlaamse barokschilder, in Rijsel met veel bombast tentoonstellen?!’

Gastheer Alain Tapié, directeur van het Palais des Beaux Arts in Rijsel, was formeel. Deze tentoonstelling ‘est une nécessité pour la communauté culturelle et scientifique’! Wij konden ons niet aan de indruk onttrekken dat er vooral een opportunistische reden achter te zoeken is. Omdat Rijsel Culturele Hoofdstad van Europa is, was er een niet onaanzienlijke financiële steun vanuit de Europese pot. Deze kans heeft de stad Rijsel met beide handen gegrepen om van het zwart-witimago dat ze deelt met de hele regio Nord-Pas de Calais (Frans-Vlaanderen), af te komen. Burgemeester Martine Aubry - over wie gefluisterd wordt dat ze niet alleen minister zal zijn na de verkiezingen, maar wellicht ooit ook de eerste vrouwelijke president van Frankrijk - kon het niet genoeg benadrukken in haar toespraak voor de aanwezige journalisten uit binnen- en buitenland. ‘Rijsel is geen zwarte, trieste streek, maar een kleurrijke, creatieve en energieke regio. Wij willen mensen hun emoties laten delen met elkaar via een aantal culturele manifestaties die voor iedereen toegankelijk zijn. Door duidelijk te maken dat cultuur de opening naar de ander is, maar ook naar onszelf, hopen wij dat iedereen in deze individualistische consumptiemaatschappij er beter van kan worden.’

Wij geloven deze welsprekende en bevlogen Franse politica graag. Rijsel en omstreken beleven momenteel een gedaanteverandering die zich tot in voormalige grauwe industriecentra als Roubaix en Tourcoing laat voelen. Zo is La Piscine, het Museum voor Kunst en Industrie, in Roubaix een must: een rijke collectie kunstvoorwerpen midden in een oud zwembad uit het interbellum.

Het epicentrum van Rijsel culturele hoofdstad van Europa 2004 ligt uiteraard in Rijsel zelf, maar de schokgolven zijn voelbaar tot ver buiten de stad. Bijzonder origineel is het concept van Les Maisons Folies, dat op 12 plaatsen in de regio lokaal wijkwerk en cultuur moet verzoenen. Leegstaande fabrieken, monumenten en schooltjes kregen een opknapbeurt. Artiesten trekken er tijdelijk in en nemen de plaatselijke bevolking op sleeptouw. Een van die Maisons Folies is gevestigd op het ‘Buda Eiland’ in Kort-

De straf van Prometheus (olieverf op paneel, aangeboden op 1 juni 1618 aan sir Dudley Carleton in ruil voor antieke beelden, The Philadelphia Museum of Art)
De Titaan Prometheus werd door Zeus gestraft omdat hij hem bedrogen had door het vuur uit de hemel te stelen en naar de mensen te brengen. Als straf voor zijn hybris werd hij door Vulcanus op de Kaukasus vastgeketend. Daar zou een arend hem dagelijks zijn telkens weer aangegroeide lever uitpikken. Uiteindelijk werd Prometheus door Hercules bevrijd.
Het gruwelijke van de foltering die Prometheus moest ondergaan, is hier door Rubens indringend in beeld gebracht. De dramatische barokke expressiviteit van het van pijn en afgrijzen vertrokken gelaat, en van de spieren van het machteloze lichaam van de mythologische figuur die zich krampachtig wil bevrijden, sprak het gecultiveerde publiek uit de zeventiende eeuw erg aan.

[p. 12]

rijk. Kortrijk en Rijsel zijn mooie voorbeelden van grensoverschrijdende regionale samenwerking. Die toenadering is vooral te danken aan de vele Europese actieprogramma's en de Europese steun, waar ook de West-Vlaamse stad Kortrijk ten volle van geniet. En gelijk heeft ze om mee te profiteren van de Franse lobbymachine. Maar we moeten het toegeven: Rubens past als universele Europese artiest perfect in dit kader. In elk schilderij vind je een caleidoscoop van culturen: de Vlaamse, de Italiaanse, de Spaanse ... kortom de Europese. Als vriend van vorsten - zoals de aartshertogen Albrecht en Isabella, Philips IV van Spanje en de Engelse koning Karel I - en als gelijkgestemde onder de humanisten was Rubens een aangewezen persoon om als diplomaat te ijveren voor de vrede in Europa. De tentoongestelde werken komen uit musea in Europa en Amerika en uit enkele privé-collecties. De stad Rijsel beschouwt Rubens toch een beetje als háár schilder, want hij voerde heel wat opdrachten uit voor kerken en kloosters binnen en buiten haar muren. Bovendien bevindt zich een aantal belangrijke werken in het Palais des Beaux Arts, zoals het dramatische meesterwerk ‘De kruisafneming’.

De samenstellers van de retrospectieve - Arnauld Brejon de Lavergnée, Hans Devisscher en Hans Vlieghe - hebben in ieder geval de presentatie van Rubens' werk op een publieksvriendelijke manier aangepakt. Langs een helder parcours, opgebouwd volgens de opdrachtgevers van de schilder, wordt een mooie selectie van een honderdtal

De schepping van de melkweg (olieverf op doek, Museo Nacional del Prado - de schets ervan bevindt zich in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van België),
In dit schilderij laat Rubens zich zien als humoristische visionaire kunstenaar. Het geeft een totaal ander beeld van de melkweg zoals die onlangs gefotografeerd werd door gesofistikeerde telescopen. Ook hier zien we weer Rubens op zijn best, in de diagonale opstelling, in de aparte kleurmodellering. De vale huidskleur van Juno en van de kleine Hercules, het felle rood van Juno's kleed, het goud van haar wagen en het okerkleurige lichaam van de in gedachten verzonken Jupiter contrasteren duidelijk met de donkere achtergrond.

Van links naar rechts: An De Moor (secretaris ANV), Martine Aubry (burgemeester Rijsel) en Alain Tapié (directeur ‘Palais des Beaux Arts’)

[p. 13]

schilderijen, aangevuld met 70 olieverfschetsen, tekeningen en wandtapijten getoond. Die aandacht voor de maatschappelijke context van de werken is nieuw en wordt op de tekstpanelen in de zalen bevattelijk in het Frans, Engels én Nederlands toegelicht. Tot de hoogtepunten behoren twee portretten van Isabella Brant, die met haar monkelende glimlach een sympathieke indruk maakt op de nieuwsgierige toeschouwer. Jammer dat geen enkel museum bereid werd gevonden een portret uit te lenen van Helena Fourment, Rubens' tweede vrouw. Het beeld van de persoon Rubens zou er nog vollediger door geworden zijn. Nu moeten we het vooral doen met zijn visie op de man, die er bij hem uitziet als ‘een overwerkte body-builder’, terwijl de vrouwen eruitzien alsof ze ‘op een dieet van roomsoezen door het leven gaan’. Dit laatste maakt hem in ieder geval erg populair bij de Indische bevolking, zo vertelde Mathur Rakesh, een Indische journalist. Hij had het op zijn beurt weer moeilijk met de afbeelding op de persmap van een detail uit het schilderij De straf van Prometheus (cfr. kader). Dit wrede schilderij is een belediging voor de ‘Parsees’, een hindoeïstische bevolkingsgroep, zo vertelde hij, die hun doden achterlaten om opgegeten te worden door roofvogels. Het illustreert dat l'uomo universale die Rubens zeker was, ook niet-Europeeërs op een verrassende manier in vervoering weet te brengen.

Wat de tentoonstelling zeker ook de moeite waard maakt, is de laatste zaal. Daarin hangt een aantal indrukwekkende wandtapijten die door de meester zelf werden ontworpen. Het was tot nu toe een onderbelicht aspect van zijn veelzijdige talent. In de wandtapijtkunst was Rubens een vernieuwer, doordat hij heroïsche taferelen en monumentale personen introduceerde, vol beweging in een ongeëvenaarde kleurenpracht. In het midden van deze zaal staan vitrines met tekeningen van de hand van de meester.

Het kan verwondering wekken, maar in verband met Rubens zijn nog niet alle raadsels opgelost. Van een aantal werken is de herkomst nog niet opgehelderd. Een aantal figuren dat afgebeeld staat op zijn schilderijen, zoals de portretten van Aix-en-Provence, is nog niet geïdentificeerd. En wie is de Antwerpenaar ‘Goubau’, die bij Rubens een aantal schilderijen, zoals Maria met het Jezuskind, bestelde? Enzovoort, enzovoort. Onderzoekers hebben dus nog werk voor de boeg. Met de deskundige hulp van het Rubenianum in Antwerpen zullen de antwoorden wel niet lang meer op zich laten wachten. Rubens heeft in ieder geval al vanaf de zeventiende eeuw voortdurend in de belangstelling gestaan. Hij wilde wel klassiek lijken, maar kon niet anders dan modern zijn. Hoewel geen enkele verjaardag aanleiding gaf tot een Rubens jaar, is dat er dankzij ‘Rijsel 2004’ toch gekomen. Frankrijk had nog nooit een retrospectieve aan Rubens gewijd. Hiermee is dus een leemte gevuld, of zoals Alain Tapié het formuleerde: ‘Cette exhibition est une nécessité’. Uw bezoek ook!

Openingstijden: Van 6 maart t/m 14 juni 2004, iedere dag van 11.00-19.30 uur en vrijdag tot 21.00 uur. Gesloren op dinsdag en op 1 mei 2004.
Informatie: www.ExpoRubens.com. of tel [phone]. Een dagtrip naar Lille/Rijsel is meestal mogelijk, maar het aantrekkelijke aanbod van restaurants en het indrukwekkende avondprogramma van 2004 maken een weekendverblijf erg de moeite waard.
Informatie: Maison de la France, Guldenvlieslaan 21, 1050 Brussel (tel. [phone] [Dit telefoonnummer kan niet kloppen], www.franceguide.com of www.lille2004.com). Het kleine reisgidsje over Rijsel, The Bradt Mini Guide, is heel handig en kost slechts € 10,-.
Toegangsprijzen: € 8,50 voor een individueel bezoek en € 6,- voor een groepsbezoek. Reserveren kan in Vlaanderen via FNAC (tel. [phone]) en in Nederland via het NRC (tel. [phone])
Bereikbaarheid vanuit Nederland: vanuit Amsterdam (3.42 uur) of Rotterdam (2.42 uur) reist u met de internationale trein of Thalys naar Brussel-Zuid. Daar overstappen op de TGV of Eurostar. Met de auto is de reistijd ongeveer 3 uur.
Bereikbaarheid vanuit Vlaanderen: vanuit Brussel-Zuid reist u met de TGV of Eurostar naar Rijsel in 38 minuten. Met de auto is de reistijd vanuit Brussel ongeveer 1.20 uur
Bereikbaarheid in Rijsel (Lille): 15 minuten lopen van het station Lille Flandres, 20 minuten van het station Lille Europe. Per auto: hij het naderen van Lille, volg ‘Lille-centre’. Parkeerplaats onder de Place de la République. Per metro: lijn 1, uitstappen République/Beaux Arts. Per bus: lijn 14.
Antwerpen open: vanaf begin maart 2004 tot medio september organiseert ‘Antwerpen Open’ diverse tentoonstellingen over het werk van Rubens. (www.rubens2004.be)