Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 31]

Recensies
J.M. Coetzee spiegelt zich aan eigen romanfiguur
Pauline Beernink

Het was nog maar de vraag of de winnaar van de Nobelprijs voor literatuur 2003, John Maxwell Coetzee, zijn prijs persoonlijk in ontvangst zou komen nemen in Stockholm. Immers, het is geen geheim dat Coetzee, sinds 2002 woonachtig in Australië, een teruggetrokken bestaan leidt. Zo heeft hij bijvoorbeeld de Bookerprice, die hij voor zijn roman Disgrace (uit 1999) won, nooit opgehaald. Coetzee, bij het Nederlandse lezerspubliek zeer bekend, is de tweede blanke Zuid-Afrikaan die een Nobelprijs voor literatuur ontvangt, Nadine Gordimer ging hem in 1991 voor. Het literaire werk van deze Zuid-Afrikaanse schrijver is sterk beïnvloed door het apartheidssysteem in zijn geboorteland. Hij beschrijft de gevolgen van de racistische politiek in zijn bekroonde roman van 1999, waar een eenzaam persoon centraal staat.

De literaire kwaliteiten van Coetzee worden herkend als hij in 1974 de novelle Dusklands publiceert. Hij krijgt vervolgens wereldfaam met zijn roman Waiting for the barbarians, waarvan in 2002 een herdruk verscheen bij uitgeverij Cossee. In 1984 wordt zijn naam definitief gevestigd door zijn roman The life and times of Michael K. en zijn Portret van een jongeman, een roman met een filosofischpolitieke inslag (eveneens van uitgeverij Cossee in Amsterdam) wordt internationaal een groot succes.

J.M. Coetzee leidt tegenwoordig een teruggetrokken bestaan in Australië, het land waar zijn romanfiguur Elizabeth Costello vandaan komt. Foto Bert Nienhuis.

Apartheid

Coetzee wordt in 1940 in Kaapstad geboren, waar zijn vader de kost verdient als ambtenaar. Als vader Coetzee zijn baan verliest, verhuist het gezin noodgedwongen naar het nabijgelegen provinciestadje Worcester. Voor zijn universitaire studie keert Coetzee terug naar Kaapstad. Hij promoveert in 1969 aan de Universiteit van Austin in Texas. De boeken van de Ierse schrijver Samuel Beckett, over wie zijn dissertatie ging, hebben grote invloed op hem. In 1972 keert Coetzee, na enige aarzeling, terug naar zijn geboorteland, waar hij aan de Universiteit van Kaapstad Engelse literatuur doceert. Later wordt hij er benoemd tot hoogleraar Engelse taal en letterkunde.

Bij de Nederlandse vertaling van Elizabeth Costello, die eerst in het Nederlands en pas daarna in het Engels verscheen - dit uit eerbetoon aan uitgeverij Cossee - zijn twee complete hoofdstukken weggelaten. Zo bevat de Nederlandse editie niet de vertaling van twee essays, namelijk The Lives of Animals en The Poets and the Animals, omdat deze eerder onder de titel De Dierenriem bij uitgeverij Ambo zijn verschenen en de rechten ervan nu eenmaal bij die uitgeverij berusten. In de overgebleven zes hoofdstukken beschrijft Coetzee het leven van de bekende schrijfster Elizabeth Costello. De 66-jarige Elizabeth Costello komt uit Australië en is in de roman de bekende auteur van The House on Eccles Street en vele andere romans. Haar zoon John begeleidt haar regelmatig en met gepaste tegenzin op haar schrijverstournees. Elizabeth krijgt een literaire prijs en probeert onder het ceremonieel uit te komen. Haar zoon, die haar ook dit keer begeleidt, wordt verleid door een journaliste die hem probeert uit te horen over zijn moeder. In Amsterdam houdt Costello een lezing die desastreus afloopt. In Zuid-Afrika, op bezoek bij haar zus Blanche, met wie ze lang geen contact heeft gehad, lukt het haar niet de oude band tussen hen beiden te herstellen. Ze voelt hoe moeilijk het na zoveel jaren is geworden elkaar te begrijpen en het eigen bestaan te rechtvaardigen. Is zij het of is het de wereld die op een soms onbegrijpelijke manier verandert? Haar laatste dispuut houdt ze voor de Poort, waar ze een verklaring moet afgeven voordat ze passeren mag. Ze formuleert steeds opnieuw en glashelder wat haar tijdens haar leven heeft beziggehouden. In haar bewoordingen raakt ze de kern van het menselijke bestaan.

Overeenkomsten

De boodschap in de romans van Coetzee ligt niet altijd voor de hand. Toch is er een opvallende overeenkomst in deze

[p. 32]

roman te bespeuren met Coetzees eigen leven en dat van zijn hoofdpersoon. De 66-jarige Elizabeth Costello komt niet voor niets uit Australië, waar de thans 63-jarige Coetzee zich nog niet zo lang geleden heeft gevestigd. Ook Costello tracht zich te onttrekken aan een ceremonieel dat nu eenmaal hoort bij een literaire prijsuitreiking. Een ander personage in deze roman, een zekere professor Peter Godwin, die Costello absoluut niet (her)kent, is hoogleraar Engelse literatuur. ‘De Afrikaanse roman wordt niet geschreven door Afrikanen voor Afrikanen. Afrikaanse romanschrijvers kunnen schrijven over Afrika, over wat je meemaakt als Afrikaan, maar het is net alsof ze altijd de blik gericht houden op buitenlanders die het zullen lezen’, laat Coetzee zijn schrijfster concluderen tijdens een romancursus.

Boodschap

Terug naar de niet altijd voor de hand liggende boodschap in de romans van Coetzee: in Portret van een jongeman reflecteert de Nobelprijswinnaar naar de vroegere relatie met zijn vader. Het is een vaak onbarmhartig (zelf)portret dat J.M. Coetzee schetst van een jongeman die struikelend door het leven gaat.

In Elizabeth Costello laat hij zijn hoofdpersonage lezingen houden over literaire onderwerpen als realisme tegenover idealisme, de eigenheid van de Afrikaanse roman, het kwaad en de rol van schrijver en lezer.

Ondanks het teruggetrokken leven dat Coetzee heeft geleid, is hij verschillende malen naar het buitenland vertrokken om er gastdocentschappen te vervullen. Elizabeth Costello doet iets soortgelijks. Een van haar lezingen loopt nogal onplezierig af. ‘Ze had nooit moeten komen, nooit op de uitnodiging in moeten gaan.’ Is het de schrijver zelf overkomen, is het zijn grote angst, of vindt hij zichzelf geen goede spreker? In hoeverre spiegelt Coetzee zichzelf aan deze schrijfster, in hoeverre vereenzelvigt hij zich met zijn fantasiefiguur?

Coetzee woont momenteel in Australië. Hij heeft nog een dochter. Een zoon van hem kwam op 23-jarige leeftijd om het leven tijdens een ongeluk. Er is een compleet hoofdstuk gewijd aan discussies van Elizabeth met haar zoon John, die van de zwaarwichtige discussies overigens alleen maar moe wordt. Hij vindt zijn oude, in zijn ogen uitgebluste moeder, geen goede spreekster, laat staan argumenteerster. Het is bekend dat Coetzee meer schrijver is dan spreker. Het boek kan dan ook gezien worden als een afspiegeling van het leven van een schrijver die kan terugkijken op een bewogen, te literair bestaan: het bestaan van John Maxwell Coetzee of dat van zijn hoofdpersoon Elizabeth Costello met haar zoon John, die de naam van de schrijver heeft gekregen.

Voor trouwe romanlezers van J.M. Coetzee mag Elizabeth Costello, een adembenemende leeservaring, beslist niet ontbreken op de boekenplank.

J.M. Coetzee, Elizabeth Costello. Amsterdam: Uitgeverij Cossee bv, 2003. 215 pp. ISBN 90 5936 0265 / NUR 203. Nederlandse vertaling: Peter Bergsma en Irving Pardoen. Voor de vertaling werd een werkbeurs verstrekt door de Stichting Fonds voor de Letteren.