Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

Spektakelcultuur in de Spaanse Nederlanden en de Nieuwe Wereld
Pauline Beernink

Vreemden vertoond: opstellen over exotisme en spektakelcultuur in de Spaanse Nederlanden en de Nieuwe Wereld. Johan Verberckmoes (red.). Leuven: Peeters, 2002. 239 pp. ISBN 90-429-1247-2
Deze uitgave is tot stand gekomen met de steun van de Vlaamse regering aan het door de Leuvense universiteit uitgevoerde interdisciplinair onderzoeksproject Uit het Vlaamse barokke erfgoed. De spektakelcultuur in de 17de-eeuwse Zuidelijke Nederlanden. Genres, technieken en ideologie.

Terwijl over de Vlaamse barokkunst hele boekwerken zijn geschreven, is aan de Zuid-Nederlandse spektakelcultuur in de zeventiende eeuw en aan de belangstelling voor overzeese exotische stoffen nauwelijks een letter gewijd. Vreemden vertoond, onder redactie van Johan Verberckmoes, bevat verschillende artikelen over de invloed van exotische spektakelspelen in de Spaanse Nederlanden en in Zuid- en Midden-Amerika (de Nieuwe Wereld), waar Zuid-Nederlanders ook kind aan huis waren.

Diverse auteurs werkten mee aan de totstandkoming van deze uitgave: de letterkundigen Karel Porteman, Werner Waterschoot en Hubert Meeus (resp. Leuven, Gent en Antwerpen), Goran Proot (projectmedewerker van het onderzoeksproject, inventariseerde het toenmalige jezuïetentoneel), de historici Eddy Stols en Johan Verberckmoes (Leuven), Charlotte De Castelnau-L'Estoile (Parijs X-Nanterre), Decio de Alencar Guzman (Federal do Pará (Brazilië), Cerma, École des Hautes Études en Sciences Sociales (Parijs)). Alle verhalen hebben een ruim bereik, van Antwerpen tot Bahia, van Brussel tot de Amazone. Het brengt Japanners, Turken, Indianen en Moren in de straten en theaters van onze zeventiende-eeuwse steden

Rode draad

Als rode draad door de opstellen loopt de drang van de jezuïeten om een universeel christendom via spektakelspelen te verspreiden. De verhalen beperken zich niet tot de eigen gewesten. De exotische figuranten fungeren er als prototypes van de wilde, onbeschaafde wereld die door het Evangelie en de christelijke beschaving gered zal worden. In het boek wordt ook aandacht besteed aan de andere kant van de Atlantische Oceaan, de Nieuwe Wereld, waarvoor in de Spaanse Nederlanden onder meer door toedoen van de door de jezuïeten gestimuleerde missiedrang en de interesse voor mondiale ontwikkelingen van de Antwerpse burgerij grote belangstelling was.

De opvoeringen beantwoordden duidelijk aan een behoefte: de zintuigen en emoties werden erdoor gestimuleerd. Dat gebeurde via dans, voordacht en prachtige decors. De sterk op elkaar lijkende Antwerpse en Braziliaanse feesten van 1622 en de talloze hofballetten laten dat heel goed zien: er is meer ‘vermaeck’ dan boodschap.

In Vreemden Vertoond komt ook de vraag aan de orde of de vreemde culturen en volkeren in deze spektakelstukken wel werden gewaardeerd. De westerse kijk op deze zaken vertoonde vormen van bijziendheid en soms zelfs van verblinding.

Toneelvoorstellingen in de colleges, feesten met groot vertoon in de stad, opzienbarende parades en vuurwerken: het is slechts een greep uit de middelen die de jezuïeten in de

[p. 22]

zeventiende eeuw hebben gebruikt om hun blijde boodschap uit te dragen. De verbeelding van vreemde volkeren en culturen veroorzaakte de nodige spanning en bewondering. Ook overzee, zoals in Amerika, werd het publieke leven ermee opgeluisterd. Het Nederlandstalige toneel over de Turken - die toen voor de westerse beschaving en natuurlijk voor heel christelijk Europa een ware bedreiging vormden - en de wereldse hofballetten hebben een duidelijke boodschap: de westerlingen, in het bijzonder de jezuïeten, zijn superieur en de Turken delven het onderspit. De toneelstukken zouden kunnen worden gezien als een soort reclame voor het juiste geloof.

Missiewerk

Het negatieve beeld van de exotische mens en zijn wereld lijkt voort te vloeien uit de drang het missiewerk van de jezuïeten zo heldhaftig en positief mogelijk voor te stellen. Een aantal opstellen gaat diep in op de vertolkingen van het uitheemse in bijvoorbeeld de hofballetten en het profane toneel, waarin de Turken een bijzonder aandeel hebben. Deze beeldvorming had weinig te maken met de reële kennis en ervaring die in een stad als Antwerpen toch rijkelijk voorhanden waren.

In het begin van de zestiende eeuw waren de Turken via vele veroveringen opgerukt tot Wenen en de angst voor het Turkse gevaar groeide nadien tot een soort massapsychose, zeker toen de Turkse militaire dreiging opnieuw sterk toenam.

Tijdens de Turks-Oostenrijkse oorlog waren Maximiliaan Emanuel van Beieren en Eugeen van Savoie beiden een aantal jaren landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden. In het hoofdstuk ‘De Alghemeyne Vyandt der Christenen op het toneel’ beschrijft Hubert Meeus hoe van Maximiliaan Emanuel bij elke plechtige viering een verwijzing naar zijn roemrijke gevechten tegen de Turken dan ook niet mocht ontbreken. Door middel van tijdingen en pamfletten werd geregeld verslag gedaan van de krijgsverrichtingen in Oostenrijk en Hongarije. Hierdoor geïnspireerd bezongen schrijvers in gedichten, maar vooral op het toneel, de overwinningen. Het toneel was, naast de preek, het middel bij uitstek om zowel geletterden als ongeletterden te beïnvloeden.

In het hoofdstuk ‘Feest overzee. Zuid-Nederlandse jezuïeten en muziek in de Nieuwe Wereld’ beschrijft Johan Verberckmoes hoe enkele tientallen jezuïeten uit de jezuïeten-provincies Flandro- en Gallo-Belgica in de 17de en 18de eeuw werkzaam waren in Spaans en Portugees Amerika (de Nieuwe Wereld). In totaal zijn vanaf 1540 en tussen 1760 en 1770, toen in diverse Europese staten de jezuïetenorde werden opgeheven, ongeveer 200 jezuïeten vandaar in overzeese missiegebieden aanbeland. De Europese muziek moet in die dagen een krachtig middel voor het heilige doel zijn geweest. Muziek en zang werden in veel variaties geïntroduceerd in Amerika. Ze waren onderdeel van een rijke spektakelcultuur, die tot bloei kwam in de koloniale steden.

In de jezuïetencolleges waren toneel, zang en dans uitsluitend voorbehouden aan Spaanse mannen. Jezuïeten uit de Nederlanden speelden vaak een voorname rol in de koloniaal-indiaanse muziekcultuur. Jean Vaisseau uit Doornik, alias Juan Vasco, bijvoorbeeld leerde de Guarini-indianen koorzang en hoe instrumenten bespeeld moesten worden en maakte zo de indianen ontvankelijk voor een nieuw, christelijk leven.

Antwerpse jezuïetenfeesten

Karel Porteman bestudeert de Antwerpse jezuïetenfeesten van juli 1622 in het gelijknamige hoofdstuk. De feesten geven blijk van een eenzijdig Europees onbegrip voor uitheemse culturen, zij dienden op dat ogenblik vooral de grote Antwerpse behoefte aan zelfverzekerdheid en triomfgevoel. De keuze van het Latijn wijst erop dat het de bedoeling was de Antwerpse feesten, waar ook gebruik was gemaakt van de volkstaal, als een topevenement tot buiten de grenzen van de eigen ordeprovincie te vereeuwigen.

Wat opvalt, zijn de enorme dimensies van het feest en de ruimte die de festiviteiten in de stad innamen. Alles werd aangegrepen om een fantastisch schouwspel te organiseren. Zo werd gebruikgemaakt van figuratief vuurwerk, concerten met onzichtbare muzikanten, tot leven gebrachte schilderijen, fantastische optochten van praalwagens, balletten, fonteinen, enz. De hele binnenstad zag eruit als één groot spektakel. Dit alles om de toeschouwers, aangetrokken door de rijkdom en de verrassende verscheidenheid van het spektakel, te winnen voor het geloof.

Deze jezuïetenfeesten in Antwerpen werden geïntroduceerd als het voorbeeld van een Zuid-Nederlands contrareformatorisch spektakel. Ze voerden dan ook een in die dagen een ongekende felle propaganda. Het minste militaire succesje van het Zuiden werd zonder schroom tot een definitieve zegepraal uitvergroot. Er is dan ook een duidelijk verband tussen deze feesten en de hervatte oorlog na het Twaalfjarig Bestand.

Het boek doet wat het op de achterflap belooft: het schetst een breedvoerig beeld van de exotische beroering van de barokcultuur in de Spaanse Nederlanden en in de Nieuwe Wereld, zij het dat het niet is geschreven voor een breed publiek. Het is echter zeer lezenswaardig voor de kenner en voor de meer dan gemiddelde belangstellende.