Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 107

[p. 45]

Vraag het maar

Bruxisme

In een quizprogramma van VTM - dat veel bekijks heeft in Vlaanderen - werd de betekenis gevraagd van het woord bruxisme, dat zou betekenen: ‘het voortdurend klapperen van tanden als stoornis’. Dat woord is evenwel niet opgenomen in de driedelige Van Dale. Bestaat dat woord wel in het Nederlands?

B.V.D., Ronse (Oost-Vlaanderen)

Het woord staat inderdaad in geen enkel gewoon Nederlands of Frans - verklarend of vertalend - woordenboek. Ik vermoed dat alleen een arts - m.n. een tandarts - het antwoord op de quizvraag zal hebben geweten. Bruxisme is een medische term, met als varianten bruxismus, bruxomanie, brycomanie en betekent ‘tandengeknars’. Deze vrij vaak voorkomende afwijking bestaat erin dat bepaalde mensen met de tanden knarsen of tanden en kiezen op elkaar klemmen. Het gebeurt ook tijdens de slaap, vaak tot vijfmaal per nacht, m.n. tijdens de REM-slaap (REM ‘rapid eye movement’). Soms is de afwijking habitueel, b.v. vanwege een iets uitstekende kies of een te hoge vulling. Maar vaak is het psychisch. Het woord is afgeleid van Grieks brucho ‘met de tanden knarsen’, bruchê, brugmos ‘tandengeknars’. Het woord gaat terug op Indo-europees gurêu ‘knagen’, dat eveneens schuilt in Gotisch kriustan ‘tandenknarsen’ en in Oudzweeds krȳsta ‘knarsen’.

F.D.

Reden of oorzaak

Het valt (helaas) nog amper op dat kranten en andere media bij herhaling spreken van b.v. een ongeval ‘om onbekende redenen’ of ‘omwille van een technisch defect’, als het uiteraard niet gaat om een reden of een bedoeling, maar om een oorzaak. Daarom viel het mij juist des te meer op, dat ik in Gazet van Antwerpen van 6 januari het omgekeerde aantrof: ‘de overheid heeft beslist om de tunnel onder het stationsplein voorlopig niet af te sluiten, oorzaak is de vrieskou van de volgende dagen’.

W.B.

De aangehaalde zinnen zijn inderdaad fout. Een ongeval (en waarom niet een ongeluk) gebeurt door een bepaalde oorzaak of door een technisch defect. Maar ook de tekst in de GvA is fout. De vrieskou heeft nl. het afsluiten van de tunnel niet veroorzaakt. De overheid heeft de tunnel afgesloten omdat het vriest, de reden voor haar beslissing is de vrieskou. Als een waterloop dichtgevroren is, dan is de vrieskou de oorzaak. Het is wel zo dat we ook omdat als redengevend voegwoord kunnen gebruiken i.p.v. doordat, d.w.z. om een oorzaak aan te geven. De volgende zin wordt niet meer fout gerekend: Omdat het lang gevroren had, waren de waterlopen dichtgevroren. Ik heb honger omdat ik vanmiddag niets gegeten heb. Maar zeg toch liever niet: ‘dat komt omdat’, wel: dat komt doordat. Ik wil nog op een ander foutje in de GvA-tekst wijzen. De zin had moeten luiden: de overheid heeft besloten om het plein af te sluiten, of de overheid heeft beslist dat het plein zal worden afgesloten.

F.D.

Hartvreter

Waarom staat het woord hartvreter niet in Van Dale? Als het dialect is, wat is dan het correcte Nederlandse equivalent en hoe luidt de vertaling in het Frans, Engels en Duits?

W.G.

Het woord hartevreter, meestal hertefretter, hertefritter, uitgesproken, komt inderdaad in zowat alle Brabantse en Vlaamse dialecten voor. In Zijn Gents woordenboek geeft Lievevrouw-Coopman er een voorbeeld van uit 1785: hem naerroepende dat hij was eenen hertefritter van den aermen. Hij vertaalt het woord met ‘hersenpikker’, maar dat woord vind ik noch in Van Dale, noch in het WNT. Een hartevreter is niet zomaar een zeurpiet, het is een gemelijke, knorrige, vitterige en lastige kerel die tot vervelens toe staat te zeuren, op alles wat aan te merken heeft, het is een kniesoor, kankeraar, zelfs een treiter of pestkop. In het Frans spreken we van een chicaneur of rouspéteur. Een kniesoor is in het Duits een Griesgram en in het Engels (volgens mijn woordenboek) een moper, moaner, grumbler, grouch. Maar geen enkele van die vertalingen geeft precies de afkeer van zo'n hertefretter weer.

F.D.

Het idee of de idee

Mijn Nederlandse collega's in Brussel zeggen altijd het idee. Ikzelf zeg de idee en in Vlaamse dag- en weekbladen lees ik ook meestal de idee. Wie heeft gelijk?

H.H., Brussel

Volgens de Grote Van Dale (1999) is idee normaal onzijdig. Slechts ‘als filo. term en arch.’ is het een dewoord. Dat onderscheid wordt ook door de ANS gemaakt. In de Vlaamse pers kom je inderdaad vaak de idee tegen. Een vergelijkend onderzoek van de eerste 200 gevallen, waar idee met het of met de voorkomt in Knack 1993 en in NRC 1993, heeft uitgewezen dat de inderdaad veel vaker in Knack voorkomt dan in NRC: in het Vlaamse weekblad heb ik 43% de

[p. 46]

aangetroffen, in het Nederlandse dagblad was dat slechts 6%.

Hieruit zou je de conclusie kunnen trekken dat Knack idee vaker in een filosofische context gebruikt, maar dat blijkt helemaal niet uit de voorbeelden. Wat is b.v. het filosofisch aspect van idee in: ‘De idee om voor springruiters een kompetitie te organizeren...’ (Knack, 20-01-93), of in ‘De twee speelden met de idee honderdduizend Mazda's in Europa te bouwen...’ (Knack, 17-03-93)? Soms wordt de natuurlijk wel op de door Van Dale bedoelde manier gebruikt, b.v. in ‘Tot in 1983 was ik ... zeer onverschillig tegenover de Europese idee’ (Knack, 17-03-93). Opvallend is dat er slechts 2 voorbeelden waren waar idee als de-woord voorafgegaan was door een bijvoeglijk naamwoord: de liberale idee en de Europese idee. In alle andere gevallen was het het + bijvoeglijk naamwoord + idee (een politiek idee, een slecht idee...).

Soms schijnen de journalisten te aarzelen tussen het en de: in 7% van de gevallen heb ik beide lidwoorden in hetzelfde artikel aangetroffen. In het volgende voorbeeld zie ik niet waardoor dat gerechtvaardigd zou kunnen zijn: ‘...ze ziet zich ...niet verplicht aan het idee van de vooruitgang ...ten slotte laat ze zich niet strikken in de idee dat kunst zo ernstig zou zijn’ (Knack, 20-01-93).

In NRC werd de idee - op twee uitzonderingen na - slechts als filosofische term gebruikt, b.v. in ‘De hele idee van een betere wereld is natuurlijk verdwenen nu’ (NRC, 09-01-93). De eerste uitzondering vinden we in: ‘Bourguignon was al het brein achter de idee om het recente Disney-kerstfestival te verlevendigen...’ (NRC, 28-01-93). De tweede heb ik in een artikel aangetroffen waar het en de naast elkaar voorkomen, iets wat ik in NRC slechts één keer ben tegengekomen: ‘...de historie van de idee van een “basisinkomen” ... Dit idee, afkomstig van Silvio Gesell, is ook al bijna een eeuw oud’ (NRC, 28-01-93).

Samenvattend kunnen we dus zeggen dat de idee in Knack bijna in de helft van de gevallen voorkomt en dus 7 keer vaker dan in NRC. In Knack waren er ook 7 keer meer gevallen waar het en de in hetzelfde artikel naast elkaar werden gebruikt. Weer een geval van minder taalvastheid in het Zuiden.

Om nu op uw vraag te antwoorden: u kunt allebei gelijk hebben, dat hangt af van wat u onder idee verstaat.

S.T.