Neerlandia. Jaargang 106

[p. 40]

ANV-Nieuws
Oude archieven van het ANV
● Pim van der Meiden

Rijk en gevarieerd, soms buitengewoon verrassend is de geschiedenis van ons aloude Verbond. Iedereen die een vergelijking maakt tussen het in 1923 verschenen Gedenkboek van het Algemeen Nederlandsch Verbond bij gelegenheid van zijn 25-jarig bestaan. 1898-Mei-1923. Geschiedenis en invloed van den Nederlandschen stam en het in 1995 ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan uitgegeven Tussen cultuur en politiek. Het Algemeen Nederlands Verbond 1895-1995, valt van de ene verbazing in de andere. Het eerste boek is een feestbundel voor Nederland, koloniën en andere gebieden waar Nederlands gesproken wordt; het tweede een geschiedschrijving van het Verbond met de nadruk op de Belgisch-Nederlandse samenwerking.

In 1923 bestond het ANV 25 jaar, in 1995 hadden we een eeuwfeest; in het boek van 1923 staat naast de titelpagina een portret van koningin Wilhelmina, in 1995 waren koning Albert en koningin Beatrix samen van de partij. Over de bakermat van het Verbond, Noord-Amerika, denken we nauwelijks meer na. Het hete hangijzer Zuid-Afrika zou ook wel eens spoedig in de vergetelheid kunnen geraken. In manuscript ligt op het Verbondskantoor in Den Haag Die Algemeen-Nederlands Verbond en Suid-Afrika, in 1994 vervaardigd door Prof.dr. P. de Klerk. Het is ten onrechte niet uitgegeven. Een schrale troost is dat dit werkstuk in ieder geval gebruikt is door de auteurs van Tussen cultuur en politiek. Veel valt er over de geschiedenis van het ANV ten slotte te lezen in de oude jaargangen van Neerlandia.

Maar er zijn natuurlijk altijd mensen die meer willen weten en tot de bronnen willen teruggaan. Voor hen is er het oude archiefmateriaal van het ANV en voor hen is dit artikel bestemd. Het ANV kent thans twee kantoren waar archief wordt gevormd, en daarnaast is er nog een aantal afdelingen en secretariaten. Vroeger was het aantal afdelingen en ‘groepen’ (zoals de landen werden genoemd) groter. Veel archiefmateriaal is in de loop der jaren verloren gegaan, nadat een afdeling of groep opgehouden had te bestaan; soms werd het oude archief overgebracht naar het verbondskantoor in Den Haag. Maar ook daar is niet altijd zorgvuldig met de archieven omgesprongen.

Een grote opruiming heeft plaatsgevonden in de jaren zestig, waarschijnlijk in 1966, toen ook de oude ‘stambibliotheek’ werd opgeheven. Vooral materiaal vanaf 1940 tot midden jaren zestig is in meerderheid verloren gegaan. Ongetwijfeld heeft men toen op het kantoor een zucht van verlichting geslaakt. Ook de geschiedschrijver zucht, maar op een andere manier. Het is nu eenmaal een gegeven dat administraties uitdijen: hoe moderner de archieven, des te groter worden ze. Op een deskundige manier selecteren en vernietigen is niet eenvoudig. Hoe ouder de archieven zijn, des te sterker is de neiging om te bewaren, soms vanwege het historische belang, maar ook uit piëteit en antiquiteitwaarde. Vaste regels zijn hier niet te geven.

De overdracht van het archief

In 1973 beraadde het bestuur zich over de vraag wat met het nog bestaande oud-archief van het ANV gedaan moest worden. Dat betrof vooral de periode 1898 tot 1941: men wilde er op een verantwoorde wijze van af, dat wil zeggen de papieren overdragen aan een openbare archiefbewaarplaats. Van de hand van dr. A.V. Willemsen, onderbibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag en als historicus een kenner van de Vlaamse Beweging, verscheen een notitie, gedateerd 28 oktober 1973. Hierin stelde hij voor het archief over te dragen aan het Archief en Museum voor de Vlaamse Cultuur (AMVC) in Antwerpen. Willemsen ging in zijn stuk voorbij aan het feit dat het merendeel van het archief betrekking had op de boekverspreiding, gericht vanuit Nederland over de gehele wereld en beklemtoonde bovenal de betekenis van het ANV voor de Vlaamse Beweging in de tijd vóór de Eerste Wereldoorlog, waarvan in het archief minder sporen terug te vinden zijn. Gedeeltelijk sprak hier ook een ‘politiek’ gebaar van welwillendheid jegens de Vlamingen. Het hoofdbestuur nam de suggestie van Willemsen over en het archief werd ook daadwerkelijk overgebracht naar het AMVC.

Achteraf zijn er over deze overbrenging lichte gevoelens van irritatie geweest. In kringen van het bestuur was men niet gelukkig met de conservering en toegankelijkheid van het archief. Met toegankelijkheid wordt bedoeld de mate waarin een onderzoeker in het archief zijn weg kan vinden door middel van een goede beschrijving van de stukken, waarbij een bezoeker eventueel hulp ontvangt van deskundige archiefmedewerkers. Over de openbaarheid bestond kennelijk wel consensus: bezoekers konden het archief raadplegen nadat het dagelijks bestuur van het ANV toe-

[p. 41]

stemming had verleend. Veel vraag was er overigens niet naar.

Een tweede overdracht

Naarmate het eeuwfeest naderde, werd over de archieven weer nagedacht. Men wilde de archieven, althans het oudere gedeelte, raadplegen ten behoeve van een te schrijven gedenkboek. De inventarisatie van het archief dat bij het AMVC lag, werd opgedragen aan drs. Frank van Berne, die ook de geschiedenis van het ANV over deze periode zou schrijven en daarbij begeleid werd door zijn hoogleraar prof. dr. Hugo De Schepper, oud-medewerker van het Algemeen Rijksarchief te Brussel. Voor dit doel werd het archief van het AMVC tijdelijk overgebracht naar Nijmegen.

Tegelijkertijd kwam het archief dat nog op het verbondskantoor berustte, weer in de belangstelling. Na de verhuizing van de Surinamestraat naar de Jan van Nassaustraat in Den Haag was dit in het ongerede geraakt. Bovendien was het archief in Den Haag inmiddels steeds ‘historischer’ en omvangrijker geworden. Er werd gezocht naar een mogelijkheid het in een Noord-Nederlands depot onder te brengen. De Tweede Afdeling van het Algemeen Rijksarchief te Den Haag toonde echter geen belangstelling. De gedachte het te laten inventariseren door een particuliere stichting strandde vanwege de hoge kosten. In 1994 werd de auteur van dit stuk, ANV-lid en oud-archivaris, benaderd om het te schonen en te ordenen. Omdat ik in mijn ambtelijke loopbaan nimmer iets te maken had gehad met modern archief en het probleem van schoning, een mooi woord voor vernietigirig, voor mij strikt theoretisch was gebleven, heb ik even geaarzeld, maar vervolgens heb ik met veel plezier de ordening van het gedeelte tot ongeveer 1990 ter hand genomen. Na de schoning en ordening heb ik eenduidig het bestuur geadviseerd ook dit archief over te dragen aan het AMVC te Antwerpen. Ik meende - en meen nog steeds - dat het daar goed bewaard wordt en dat het AMVC een gebruikersvriendelijke houding heeft ten opzichte van bezoekers die het archief willen raadplegen. Mijn advies werd overgenomen en zo berust thans het hele oud-archief van het ANV tot ongeveer 1990 in het AMVC. Daarnaast liggen er enkele indertijd naar Den Haag overgebrachte archieven, te weten het archief van de vertegenwoordiger in Zuid-Afrika 1947-1960, de afdeling Curaçao 1940-1967 en de afdeling Den Haag 1948-1959.

De laatste jaren is de belangstelling voor het archief toegenomen. Toestemming van het dagelijks bestuur om het te raadplegen is nog steeds een vereiste, maar dat is niet meer dan een formaliteit. Ik heb al bepleit dat dit afgeschaft wordt, waarna het archief volledig openbaar zal zijn.

Andere archieven

Niet alle bewaard gebleven archieven zijn overgebracht naar het AMVC. Er bevindt zich nog steeds archief op de kantoren in Brussel en Den Haag, archief dat inmiddels steeds minder ‘dynamisch’ en ‘semi-statisch’ is en geleidelijk ‘statisch’ wordt. Het betreft hier stukken vanaf ongeveer 1980 in Brussel en vanaf 1990 in Den Haag. Daarnaast ligt in Den Haag nog een aantal stukken van oudere datum die vanwege hun bijzondere karakter geschikt geacht werden als tentoonstellingsmateriaal (plaatjes, menukaarten, foto's, folders). Het archief van de Commissies Visser-Neerlandiaprijzen is voorlopig niet openbaar en ligt nog steeds op het kantoor in Den Haag.

Alles dat niet meer van direct belang voor de ambtelijke werkzaamheden is, zal te gelegener tijd na ordening moeten worden overgebracht naar het AMVC, om daar bij het bestaande ANV-archief te worden gevoegd.

Ook in enkele andere archiefbewaarplaatsen is archief van het ANV terechtgekomen. Sommige afdelingen hebben hun archief niet overgebracht naar het verbondskantoor, maar rechtstreeks aan een archiefbewaarplaats afgestaan. De afdeling Brussel bijvoorbeeld heeft oud-archief overgedragen aan de afdeling van het AMVC te Brussel (let wel: niet Antwerpen) en ook in de Gemeentearchieven van Leeuwarden en Haarlem ligt archief van ANV-afdelingen, terwijl in het Rijksarchief in Noord-Brabant enkele stukken liggen van een jongerenafdeling van het ANV (1904-1918). Ook in Kaapstad liggen nog stukken van het ANV. Tot nu toe is niets bekend van elders in de wereld berustend materiaal van het ANV.

Persoonlijke archieven

Ten slotte zijn er de archieven van personen die in het ANV actief zijn geweest. Een opsomming hiervan moet in hoge mate onvolledig blijven, bij gebrek aan gegevens. Het interessantste gegeven is dat in het Archief en Documentatiecentrum voor het Vlaamse Nationalisme (ADVN) te Antwerpen archieven bewaard worden van een aantal vooraanstaande Vlaamse leden van het ANV, met daarin ook gegevens van belang voor de geschiedenis van het Verbond. Het archief van onze oprichter Hippoliet Meert berust in Gent.

Naarmate dit artikel zijn einde nadert, worden de onvolkomenheden groter. Het zal dus niet verbazen dat ik eindig met een oproep. Iedereen die in zijn bezit archief heeft dat beschouwd moet worden als ANV-archief of weet heeft van ANV-archief dat niet besproken is, wordt verzocht hiervan melding te maken. Het Gedenkboek dat we in 2045 gaan uitbrengen, zal er beter en vollediger door worden.

Meldingen zijn welkom bij het Verbondskantoor Den Haag of Brussel (zie colofon).