Neerlandia. Jaargang 105

[p. 33]

Taal
Van Ekelsbeke tot Emden
Het ANV en haar activiteiten
Over de haarziekte en aanverwante kwalen (1)
• Els Ruijsendaal

Het stond er weer: ‘Het ANV ... en haar activiteiten ...’ Onuitroeibaar, maar wel enigszins begrijpelijk. In dit geval had de schrijver (m/v) een duidelijke aanwijzing over het hoofd gezien: het lidwoord het, waarnaar met ‘zijn’ zou moeten worden verwezen: we hebben hier immers niet te maken met een levend wezen, want dan zouden er voorrangsregels in het gelling zijn. Toch zit hier een redelijke notie van de aloude geslachtsregels in ons hoofd: het ANV is immers een organisatie of vereniging, wel, dan moet dat als abstract woord waarschijnlijk vrouwelijk zijn. Klopt, vooral dat waarschijnlijke, want het woord raad is bijvoorbeeld weer mannelijk, je verwijst ernaar met ‘hij’.
De terugverwijzing met hij of zij (en hem, ze en haar) - de voornaamwoordelijke aanduiding - is een groot probleem. Voor het hele Nederlandsetaalgebied geldt dat het woordgeslacht of genus aan het verdwijnen is en dat ‘levert het probleem van slijtage en bijbehorende onzekerheid. Let maar op:
Het meisje bracht haar broer mee.
Puur taalkundig gezien zou je moeten zeggen: het meisje bracht zijn broer mee, want naar het-woorden verwijs je met zijn, zoals boven: het

ANV en zijn activiteiten. Bij verwijzing naar het natuurlijk geslacht of sekse krijgt de sekseaanduiding vaak voorrang. Met de aanduiding van dieren ligt dat overigens weer een tikje anders. De Randstedeling in Nederland zegt rustig van de koe dat hij melk geeft, van een kip dat hij een ei legt. Het geslacht van de dieren gaat blijkbaar toch meer spelen naarmate het dier meer in de nabijheid verkeert of huisdier is, want ik hoor dezelfde Randstedeling over een hond vragen: hoe oud is ze? Men beweert dat het ‘vroeger’ allemaal beter was, maar onze oudste taalkundigen klaagden al over verval van de taal, over het gebruik van moeders wil, terwijl een vrouwelijk woord toch geen -s als tweede naamval kan hebben. Ook recenter, in de tijd dat volgens onze grootouders het gevoel voor naamval en geslacht nog volop aanwezig moet zijn geweest, wemelde het van de fouten en moest men toegeven dat in het mondelinge taalgebruik, zeker het Noord-Nederlandse, het verschil tussen mannelijke en vrouwelijke woorden in feite was verdwenen, dat het op schrift met veel hulpmiddelen werd hersteld, waarbij het onzijdige geslacht vanwege het aparte lidwoord en niet omwille van zichzelf bleef bestaan. Taalkundigen schreven daar hele rubrieken mee vol, zoals P. Gerlach Royen in de jaren dertig van de vorige eeuw in verschillende tijdschriften en kranten deed (verzameld in Panoptikum). Onder de titel ‘Das ewig weibliche’ schreef hij bijvoorbeeld vol cynische pret over het feit dat uitgeverijen zich uitgeefster noemden, over ‘damesspeelsters’ en andere dubbele boekhouding, over kronkels als "der Kamerzitting, welks verloop ...’. Hij haalde ook met smaak een stukje van ons aller Carry van Bruggen aan: ‘Aan den overkant van de sloot stond een koe te kijken; als een spiegel was het water, zoo glad, een bruin blaadje kwam maar niet dichter bij zijn linkerpoot dan bij zijn rechterpoot ... en toen opeens begon die koe te drinken en toen was het net of zijn kop in stukken brak en toen hield hij maar op en het water droop van zijn snoet en je hoorde het vallen. ... En die koe bleef maar kijken, hij begreep er niets van ...’

Tot de dag van vandaag zitten wij ermee. Er zijn ook weer nieuwe fouten die je kunt beschouwen als aanwijzers van nieuwe ontwikkelingen: in steeds meer kranten lees ik constructies als een vrouw, wiens auto gestolen was. Voor zeer veel taalgebruikers is dat nog steeds een gruwel. We moeten daarbij wel in het oog houden dat de mannelijke vorm, zoals ook bij de beroepsnamen het geval is, de taak krijgt beide geslachten te vertegenwoordigen en daarmee neutraler van karakter wordt. Het hiervoor vermelde wiens wordt ook voor het meervoud gebruikt: de ouders, wiens kinderen lees ik meer en meer. Dat duidt eveneens op de hang naar vereenvoudiging, met inderdaad het gunstige

[p. 34]

gevolg dat er één betrekkelijk woord overblijft. Uiteindelijk weet je best dat het over een vrouw gaat, of over ouders (meervoud); het verbindende woord hoeft dat niet per se te hernemen. Bovendien is vrouwelijk wier in vorm gelijk aan meervoud wier, wat je toch ook geen onderscheiding kunt noemen.

Maar ja, ik ben toch niet graag de eerste die dit in woord en geschrift zou toepassen, en - om een ander voorbeeld van vereenvoudiging te nemen - ik loop, jij loop, hij loop te zeggen of schrijven, terwijl dat een hele vooruitgang in ons systeem zou betekenen.

Sekse en genus

Men spreekt, om niet te veel domeinverwarring te krijgen, over taalkundig of grammaticaal geslacht dus als genus, en over biologisch geslacht als sekse. Het grammaticale geslacht, het genus, berust op verschil in verbuiging. Dit verschil bleef tot op het laatst in de bijbehorende lidwoorden aanwezig en wij behouden een aantal versteende uitdrukkingen en aaneenschrijfsels (de moed der vrouw; in het jaar des Heren; eenmaal 's jaars komen wij bijeen; 's morgens; inderdaad; indertijd).

Er zijn in de Indo-europese talen steeds twee manieren geweest waarop men de sekse in taal tot uitdrukking kon brengen:

- door een apart woord (kater, poes) - of een samenstelling (wijfjesolifant);

- door hetzelfde woord, maar dan via buiging/afleiding (koning, koningin), aanhechting dus van aparte naamvalsvormen of achtervoegsels.

Bij twijfel geeft de woordinhoud de doorslag. ‘Het meisje’ en ‘het wijf’ (‘het mens’ zelfs) laten zien dat de sekseverwijzing niet samenhangt met het woordgeslacht. Strikt genomen kunnen we helemaal buiten het woordgeslacht, maar dan moet de aanduiding wel op een andere manier plaatsvinden. Hetzelfde geldt voor categorieën als tijdsaanduiding en getalsaanduiding: je kunt naar geslacht, getal, persoon en tijd verwijzen met een apart woord en dus heb je een verandering van het woord zelf niet (meer) nodig (ik kom, ik kom morgen, ik kom gisteren de buurman tegen). De taalgemeenschap zoekt daarbij naar de economie en naar het midden, en steunt daarbij op de traditie. Ik gok dat de meervoudsvormen niet snel zullen verdwijnen, dat is te lastig op te lossen en dus niet aan de orde. Wel zal er druk zijn op de -en als meervoudsuitgang (veelal uitgesproken als ɘ (stomme e), die het wellicht in duidelijkheid aflegt tegen de meervouds-s (appelen wordt appels). Ik probeer dergelijke vormen in de winkel en kijk of het zo herhaald wordt of dat de s-vorm terugkomt De meervoudsvorm op -s is in ieder geval al eeuwen flink in opkomst.

Met dat al is nog niet verklaard waarom die verschillende groepen woorduitgangen zijn ontstaan en waarom sekseaanduidingen bij bepaalde uitgangen terecht zijn gekomen. Dat laatste heeft denkelijk met getallen te maken: als er veel vrouwelijke woorden in een woordvorm op -e zijn, heeft de taalgebruiker neiging dat aantal nog te vermeerderen.

Vermoedelijk is het woordgeslacht in een bepaalde periode van de taalontwikkeling een uitdrukking van een onderscheid (en toevoeging) levend - niet levend geweest, en binnen de categorie levend moet dan vervolgens de m/v-onderscheiding zijn opgekomen. Onderzoek naar de geslachtsverandering van leenwoorden heeft ons veel geleerd over de wijze waarop het geslacht spontaan aan een woord wordt toegekend.

Reorganisatie

De problemen begonnen al in de tijd van het Germaans, toen de klemtoon geleidelijk aan vast voorin het woord kwam te liggen en het woordeinde zodoende wat uitspraak betreft onder druk stond. En in de uitgang van het woord zitten nu juist de naamvallen, genusvormen, persoonsvormen enz.

Aangezien daarnaast de woorden ook via de betekenis een geslacht kunnen aanduiden (vrouw, man), wordt het de taalgebruiker op een gegeven moment ook te veel van het goede. Al die verschillende inmiddels deels gesleten naamvalsvormen en dan ook nog eens een mannelijke, vrouwelijke en onzijdige versie daarvan: het is meer dan een mens aankan. De zinsstructuur werd vaster, veel betrekkingen werden aangeduid met woorden in plaats van naamvallen (vaders hoed ( de hoed van vader). Er kwam dus flink de klad in het driegeslachtensysteem in het Nederlands, dat afstevende op een tweegeslachtensysteem (de de-en het- klasse). Naarmate deze reorganisatie, die nog steeds aan de gang is, vordert, wordt de terugverwijzing met haar steeds specifieker de aanduider van levende wezens van het vrouwelijk geslacht. Het gebruik van haar voor dingen en zaken, het puur taalkundige haar dus, verdwijnt gaandeweg. Gebruiken we daarvoor toch nog haar, dan staat dat vooral in het Noorden heel netjes, veel verzorgder, zo iemand weet zijn taal te gebruiken - maar het is ondanks alle goede bedoelingen niet altijd goed. Vanwege deze veel voorkomende neiging zich supernetjes oftewel hypercorrect op te stellen en zelfs mannelijke woorden met haren erbij te slepen spreekt men spottend van de ‘haarziekte’. Frankrijk en haar geschiedenis, Amsterdam en haar bevolking, je leest het nog elke dag in de krant, de nette krant, dat mag duidelijk zijn.

Sommige scribenten grijpen in de vele gevallen van twijfel uit wanhoop naar het bekende ‘Groene boekje’ oftewel de Woordenlijst Nederlandse taal. En daarmee is men als men op dit gebied onzeker is, weinig geholpen. Zij, de lijst dus,

[p. 35]

werkt met de aanduiding ‘de’ als een woord mannelijk in het Noorden en vrouwelijk in het Zuiden is: Woordenlijst bijvoorbeeld: hij wordt globaal gezegd in het Noorden geraadpleegd en zij in het Zuiden. Daarmee laat de lijst juist dat deel van de taalgemeenschap in de steek, dat graag ouderwets correct wil schrijven (of spreken), maar van huis uit niet zeker is op dat gebied. De opstellers van de Woordenlijst zitten er zelf ook een beetje mee, maar willen blijkbaar niet te conserverend werken op het taalgebruik en willen aansluiten bij de jongste ontwikkelingen. Ik ben het daarmee eens, maar ik gebruik daarnaast wel de oudere lijst...

Het feit dat we onder ogen moeten zien, is dat het Nederlandse-taalgebied als geheel bezig is het genus te vereenvoudigen en mogelijk te verliezen, maar dat die verandering niet over het hele gebied gelijk opgaat, terwijl men wel voor het hele gebied een woordenlijst wil maken.

De grote vraag is nu: is het erg dat het woordgeslacht verdwijnt? Verliest de taal aan uitdrukkingsvermogen?

Daar is geen sprake van. Talen als het Chinees en het Turks kennen helemaal geen genus en ze missen het ook niet. Maar als in een taal die het wel kent, het systeem onvolkomen raakt, worden de gebruikers onzeker. In het Nederlands spitst de onzekerheid zich toe op de voornaamwoordelijke verwijzing: naar de koningin met zij, naar de tafel met zij? Wij hebben, vooral op schrift, daar moeilijkheden mee. Ofschoon de taalgebruiker ongemerkt opschuift naar een tweedeling, een de- en een het-klasse, is er altijd verzet tegen een te snelle verandering. De discussie over de veranderingen in de beroepsnamen is daar nog een voorbeeld uit het zeer recente verleden, zo niet heden. Steeds meer beroepsnamen raken neutraal en omdat het personen betreft, weten we niet goed hoe we ernaar moeten verwijzen: de minister stond op, hij/zij ... Op dit specifieke probleem, een probleem waarin de taal achterloopt op de maatschappelijke ontwikkelingen, kom ik volgende keer uitgebreid terug.

Nog steeds wordt het verdwijnen van de woorduitgangen als een achteruitgang, een verarming van de taal gezien. Het verzet tegen taalverandering is van alle tijden en laten we eerlijk zijn, het is een goed tegenwicht tegen een te snelle verandering; grootouders moeten wel met hun kleinkinderen kunnen blijven communiceren. Maar met het geslacht of de naamval, door goed onderwijs en strenge taaltraditie in leven gehouden, maar door de taalgebruiker steeds minder gewaardeerd en zelfs op schrift bijna verdwenen, verliezen wij weliswaar bepaalde uitdrukkingsvormen, maar niet de uitdrukkingsmogelijkheden. Andere vormen en uitdrukkingswijzen nemen de taken weer over. Leest u eens Afrikaans en u zult zien wat ik bedoel.