Neerlandia. Jaargang 105

[p. D21]

Samenwerking met musea in Vlaanderen
• Margriet M.A. van Boven

Het Noord-Brabants Museum heeft de statutaire doelstelling zich bezig te houden met de kunst, geschiedenis en cultuur van de provincie Noord-Brabant en, waar van toepassing, het hertogdom Brabant. Om deze opdracht te kunnen realiseren dient het museum eerst de culturele identiteit van Noord-Brabant nader te bepalen. Het is duidelijk dat Noord-Brabant vanuit zijn bestuurlijke en politieke oorsprong als onderdeel van het voormalige hertogdom er ook cultureel sterk mee verbonden is. Dat gnat zeker op tot het midden van de 17e eeuw, tot de vrede van Münster, maar daarna, tot de scheiding tussen Noord en Zuid definitief werd en Noord-Brabant een onderdeel werd van het Koninkrijk der Nederlanden, zou je verwachten dat het gebied toch ook bij de Noord-Nederlandse cultuur zou worden ingelijfd en daar als het ware mee zou fuseren.

Noordbrabants Museum in Den Bosch

Niets is minder waar gebleken. De bestuurlijke en politieke eenheid met de noordelijke provincies bleek in dit geval niet tot een culturele eenheid te leiden. De grote rivieren zijn, veel meer dan wij het nu beseffen, eeuwenlang een effectieve barriere geweest tussen Noord en Zuid. Zo gemakkelijk als wij nu even de bruggen over rijden en in een half uurtje in Utrecht zijn, zo'n hachelijke onderneming is het eeuwenlang geweest om met allerlei vervoersmiddelen te land en te water de noordelijke provincies te bereiken. Maar niet alleen fysiek was de afstand letterlijk moeilijk te overbruggen, ook in psychologisch opzicht stond het kompas van de Noord-Brabander als vanzelfsprekend naar het Zuiden gericht. Verwantschap in taal, in cultuur, in leefklimaat waren nu eenmaal bepalender, stonden dichter bij de ervaringswereld van de mensen dan vanuit de staatse provincies opgelegde structuren. En zo kwam het dan dat kunstenaars nog lang als vanzelfsprekend hun schreden naar het Zuiden richtten.

De zuigkracht van de Vlaamse barok

Toen in het langzamerhand minder welvarende Staats-Brabant voor kunstenaars moeilijk emplooi te vinden was, gingen zij niet in het Noorden in de grote Hollandse kunstcentra in de leer of op zoek naar werk, ook al waren daar volop mogelijkheden aanwezig. Nee, zij keken naar het Zuiden, naar kunstcentra als Antwerpen en Brussel en zelfs nog verder. In het midden van de 17e eeuw, zien we dat bij Theodoor van Thulden en Abraham van Diepenbeeck - twee Bosschenaren die de zuigkracht van de Vlaamse barok en van de coryfee Rubens ervaren en hun schreden naar. Antwerpen richten - ook al beleefde in diezelfde tijd de Hollandse School zijn grote bloeitijd en was het klimaat daar voor alle kunstenaars zeker niet slecht.

Zo'n honderd jaar later, in de 18e eeuw, is er nog weinig veranderd wanneer de Gebroeders Van Spaen-

[p. D22]

Theodoor van Thulden (1606-1669), Triomftocht met overwonnenen en wapen van 's-Hertogenbosch en Breda, 1648.
foto: Lucas Productions, Zaltbommel

donck ook hun leertijd in Antwerpen doorbrengen, om vandaaruit uiteindelijk hun bestemming te vinden aan het Franse hof in Parijs. Josefus Augustus Knip is kort na 1800 een ander voorbeeld van een Tilburger die in Parijs zijn talent kan ontwikkelen om vandaaruit verder te reizen. Later in de 19e eeuw zal Vincent van Gogh, geboren en getogen Brabander, na een verblijf in den Haag en elders óók naar Antwerpen trekken en vandaaruit naar Parijs en nog verder zijn weg vinden.

Een eerste voorbeeld van een bekende Noord-Brabantse en zelfs Bossche kunstenaar die vanaf zijn jeugd zijn blik naar het Noorden heeft gericht is Jan Sluyters. Hij studeerde aan de rijksacademie en verreweg het grootste deel van zijn leven woonde hij in Amsterdam.

Deze voorbeelden zijn bedoeld om aan te geven hoe sterk de banden met het Zuiden al die eeuwen door gebleven zijn. Velen van ons hebben ook nog persoonlijke herinneringen, of hebben in onze families tradities lopen, die blijk geven van deze verbondenheid.

Pas in de 20e eeuw is er eindelijk sprake van een Noord-Nederlandse cultuur die zich tot aan de grens met België uitstrekt. De ontwikkeling van de media en van de transportmogelijkheden hebben de Nederlanders dichter bij elkaar gebracht. België werd toen echt buitenland.

Boven en beneden de rivieren

Het ligt dan ook voor de hand dat het museum zijn beleid eveneens door deze traditie laat bepalen, en tot op zekere hoogte gebeurt dat ook. Van de andere kant wordt onze identiteit natuurlijk ook bepaald door de realiteit van de huidige bestuurlijke en politieke situatie. Dat geeft dan ook meteen het ambivalente karakter weer, niet alleen van ons museum, maar ook van de Brabantse culturele identiteit. En die ambivalentie springt steeds meer in het oog, naarmate men er vaker op let en men er dus gevoeliger voor wordt. Zo constateren wij op een gegeven moment dat de officiële cultuur van ons land, het huidige Nederland, overwegend bepaald wordt door wat we nu de Glorie van de Gouden Eeuw noemen. De meeste Nederlanders identificeren zich met de Glorie van de Gouden Eeuw, met de Hollandse school met zijn grote meesters, zoals die te zien waren op de gelijknamige tentoonstelling in het Rijksmuseum, met zijn Rembrandt en Hals, zijn Vermeer en Steen, zijn Hobbema en Van Goyen en noem ze maar allemaal op. En in de uitstraling van die glorie vergeten wij al snel dat dit eigenlijk de cultuur is van een klein deel van ons land, hoe aanzienlijk ook: de beide Hollandse provincies, het gebied dat nu in engere zin de Randstad heet, en in ruimere zin de Zeven Provincies, het gebied ten noorden van de rivieren. Het is niet de cultuur van ons gebied ten zuiden van de rivieren. Wij kennen ook onze glorie, maar dat is de glorie van de Vlaamse barok, waarin onze schilders groot zijn geweest.

Meer en meer probeert het Noord-Brabants Museum zijn publiek - en wellicht ook het Nederlandse publiek - duidelijk te maken dat er naast de glorie van de Gouden Eeuw in het huidige Nederland nog een andere bloei heeft geheerst: de bloei van de Zuid-Nederlandse barok. En dat ook voor en na die 17e eeuw er steeds sprake is geweest van een eigen culturele identiteit. Op die manier zouden we het bestaande beeld willen corrigeren en aanvullen.

Dit streven lag dan ook ten grondslag aan de tentoonstelling ‘Meesters van het Zuiden’. En in het kader van zo'n initiatief bleek al snel dat de werken van deze meesters van het Zuiden in het Nederlands Openbaar Kunstbezit uiterst schaars vertegenwoordigd zijn. Overigens, en dit terzijde, de buitenlandse schilderscholen zijn in onze musea überhaupt schaars vertegenwoordigd. Wij mogen dan kosmopolitisch heten aan de opbouw van onze kunstcollecties is dit niet te merken. Tot aan het begin van de 20e eeuw is er blijkbaar uitsluitend belangstelling voor kunst van Hollandse bodem geweest.

Er zit dan niets anders op om voor het verkrijgen van bruiklenen contact te leggen met collecties in het zuiden van België en in Noord-Frankrijk, waar de werken van de Vlaamse barokschilders, waaronder dus ook een aantal exponenten uit het huidige

[p. D23]

Noord-Brabant, Van Thulden en Van Diepenbeeck en ook Thomas Willeboirts Bosschaert uit Bergen op Zoom, deel van uitmaakt. Dergelijke contacten met musea in België komen dus voort uit de inhoud van ons werk en zijn vanuit ons museum al jaren geleden geëntameerd. Het zijn ook contacten die door onze provinciale overheid sterk gestimuleerd worden, en waarvoor zelfs subsidieprogramma's bestaan.

Voorbeelden zijn Maria van Hongarije (1993) en Un Cercle d'amis (1995).

Vaste partner gezocht

Om ons nu to bepalen tot het specifieke geval van de ‘Meesters van het Zuiden’ hebben wij inderdaad met Belgische musea intensief collegiaal contact gehad. Belgische deskundigen hebben ons op zeer genereuze wijze geadviseerd, en hebben artikelen geschreven voor onze catalogus en meegewerkt aan het wetenschappelijk concept. Belgische musea hebben eveneens genereus bruiklenen beschikbaar gesteld, waaronder zelfs werk van Rubens en Van Dyck dat men eigenlijk liever niet uitleent. Eigenlijk hadden wij gehoopt dat de contacten nog verder zouden gaan, namelijk dat wij een partner zouden vinden in België: een Belgisch museum dat nog verder in de tentoonstelling zou participeren en die ook in zijn eigen zalen zou willen vertonen. Dit is helaas niet gelukt en bij eerdere gelegenheden lukte dat evenmin. Ook al eerder hebben wij, mede op instigatie van de provinciale overheid, gezocht naar een Belgisch museum dat als het ware een vaste partner zou kunnen worden, en waarmee uitwisselingen op structurele basis mogelijk zouden worden. Tot dusver is daar nog niets van gekomen, ondanks onze daadwerkelijke interesse in die richting.

Ik zoek de oorzaak van deze mislukking, als men het zo wil noemen, in de aanzienlijke verschillen in museale

Jacob Jordaens (1593-1678), Pan mishandeld door nimfen, ca. 1640. (Mauritshuis, Den Haag)
foto Lucas Productions, Zaltbommel

structuur tussen België en ons land. Verschillen die een jaar of twee geleden nog eens duidelijk aan het licht kwamen tijdens een gezamenlijk congres van de Nederlandse en de Vlaamse museumvereniging. Tijdens dit congres bleek dat vooral de werkwijze van de musea in België aanzienlijk verschilt van die in ons land. In Nederland hebben de musea in de naoorlogse periode een vrij grote mate van zelfstandigheid verworven en is de deskundigheid van museale directies en staven in grote mate bepalend voor het beleid dat wordt geoerd - ook al is natuurlijk een vruchtbaar contact met subsidiënten / overheden een basis waarop deze deskundigheid vruchten kan afwerpen. In België zijn politieke en bestuurlijke

[p. D24]

factoren nog veel meer bepalend dan bij ons voor het beleid dat wordt gevoerd. De individuele museumdirectie en staf heeft daar nog veel minder mogelijkheden dan bij ons om beleid te bepalen en zijn vleugels uit te slaan. De Vlaamse musea beheren aanzienlijke collecties. Er bestaat ook in Vlaanderen grote deskundigheid op het gebied. van de eigen kunst- en cultuurgeschiedenis, maar die is minder dan bij ons in Nederland geintegreerd. Ook in Vlaanderen worden bij gelegenheid grootse prestaties geleverd en fantastische projecten gerealiseerd, maar het is dan veel meer de overheid, lees de politick, die een initiatief neemt en vervolgens de middelen levert om een dergelijk initiatief tot een succes te maken. Er bestaat echter in mindere mate een basis voor structurele samenwerking. Daar komt bij dat er in Vlaams België geen musea te vinden zijn, die als een equivalent van ons museum beschouwd kunnen worden, dat wil zeggen, breed georienteerde, cultuurhistorische, regionale musea. Toen wij een partner zochten voor de ‘Meesters van het Zuiden’, kwamen we uiteindelijk in Noord-Frankrijk terecht. De Noord-Franse steden, zoals Lille, Douai, Arras of Valenciennes, vormden eertijds eveneens een onderdeel van het Groot-Nederlandse cultuurgebied. Ook in deze steden zijn omvangrijke hoogwaardige collecties van Vlaamse kunst bewaard gebleven. Men bleek daar niet alleen geinteresseerd in samenwerking en dus ook in overname van de ‘Meesters van het Zuiden’, maar men bleek ook in staat te zijn om op korte termijn concrete stappen te nemen, knopen door te hakken.

Verbeelding van de jaargetijden

Vandaar dat de tentoonstelling ‘Meesters van het Zuiden’ van het Noord-Brabants museum in Den Bosch naar het Musée des Beaux-Arts in Valenciennes verhuisde, nadat ook het museum van Lille concrete belangstelling had getoond.

Het stemt dus van de ene kant tot voldoening dat wij, zij het aan de zuidgrens van het Vlaamse cultuurgebied, toch een valabele partner hebben gevonden. Meer in het algemeen loopt de samenwerking met de Noord-Franse collega's buitengewoon plezierig. Maar je zou toch wensen dat je op die manier ook met de Belgische collega's intensiever en structureler zou kunnen samenwerken. Illustratief is in dit verband het gegeven dat er wel Vlamingen de directie voeren in Nederlandse musea zoals in het Van Abbe Museum of het Museum Boijmans Van Beuningen, maar dat er geen Nederlanders genoemd kunnen worden die een dergelijke functie in België bekleden.

Wij hopen dat de ontwikkelingen in het kader van een Verenigd Europa die kant uit zullen gaan dat we ook in Vlaanderen in de toekomst gemakkelijker op een lijn komen en dergelijke partners kunnen vinden. De collega's in België staan er zeker voor open - althans zo schatten wij het in.

Wij zijn zeker niet ontmoedigd door de huidige gang van zaken en gaan op de ingeslagen weg voort. Na de ‘Meesters van het Zuiden’ staat er een tentoonstelling op het programma over de Zuid-Nederlandse landschapschilderkunst. Het gaat ditmaal over de schilderkunst van de late 15e, 16e en de vroege 17e eeuw. De Europese landschapschilderkunst vindt immers zijn oorsprong in de zuidelijke Nederlanden en het zijn ook weer kunstenaars afkomstig uit het huidige Noord-Brabant die hun bijdrage hebben geleverd aan deze boeiende ontstaansgeschiedenis. We denken dan aan kunstenaars als Jeronimus Bosch, Pieter Breughel, Paulus Bril. De tentoonstelling die wij momenteel voorbereiden zal in 2001 in het Noord-Brabants museum worden geopend.

Voor het jaar daarna staat een tentoonstelling op het programma waarvoor wel al een Belgische partner beschikbaar is, namelijk het Stedelijk Museum in Leuven, zusterstad van Den Bosch. Naar wij hopen kan dit project, een thematische tentoonstelling over de verbeelding van de jaargetijden in de kunst van de Zuidelijke Nederlanden, in het kader van het zogenaamde Interreg-programma worden gerealiseerd. Het wachten is op het groene licht van de gemeente Leuven.

Wanneer deze gezamenlijke tentoonstelling goed van de grond komt, is er echt iets bereikt. Het Interreg-stimuleringsprogramma blijkt dan niet voor niets in het leven te zijn geroepen.

Drs. Margriet M.A. van Boven was tot 1 januari 2001 directeur van het Noord-Brabants museum in 's-Hertogenbosch. De tekst is uitgesproken tijdens het symposium van de ANV-afdeling Noord-Brabant in het stadhuis van 's-Hertogenbosch in het voorjaar 2000.