Neerlandia. Jaargang 104

[p. 18]

Taal
Van Ekelsbeke tot Emden
Hoe sterk is de eenzame fietser?
Een ode aan de fiets
• Els Ruijsendaal

De titel ‘Op de fiets naar het voorzitterschap’, door Guido Logie gegeven aan het vraaggesprek met mij in de vorige aflevering van Neerlandia, heeft me ontroerd. De fiets is lang een symbool van de levenswijze van de Nederlanders geweest. Er werd verbaasd gewag gemaakt van koningin Juliana op de fiets; of koning Boudewijn kon fietsen heb ik nooit geweten. Ik dook in oude nummers van de Vogelvrije fietser, het blad van de ENFB dat nog steeds floreert, en vond het artikel over ‘het rijwiel taalkundig ontleed’ terug in jaargang 6 (1980): ‘De vietstheorie of het zoef zoef principe’. Het ENFB-blad de Vogelvrije fietser zat indertijd al meteen goed bij de lezer: de vorm, de plezierige toon, het uitstekende taalgebruik, de kleine grapjes, de onafhankelijkheid, het goede contact met de lezer. Het is om het laatste, dat ik er melding van maak, zoals straks zal blijken. Het bewuste artikel stond in het eerste nummer na het proces dat de ANWB, de bange reus, tegen de piepkleine enige echte Nederlandse wielrijdersbond ENWB dreigde aan te spannen, reden waarom deze bond maar gauw de naam ENFB gingen voeren. Het blad had wel voortdurend onenigheid met het bestuur, om de universele reden dat de redactie niet te veel bemoeienis wenste (maar onweerlegbaar een verenigingsblad was) en het bestuur het een ENFB-orgaan vond (maar wie wil nu een orgaan lezen?), en beide partijen aldus moeizaam door de problemen fietsten.

Het woord fiets is een van die taalwonderen: waar komt zo'n woord vandaan? Het raadsel is nooit goed opgelost, maar langzamerhand zou een oplossing een anticlimax vormen in de mythologie van de fiets. Overigens pakt de Nederlander al sedert jaren de auto om te gaan fietsen - maar dat is verder te ingewikkeld om uit te leggen, dat moet je zien!

De fiets lijkt op zijn retour, nu de studenten van onze beleidsmakers een openbaar-vervoerkaart toebedeeld hebben gekregen, de randsteedse scholieren massaal in de bus stappen en zo gauw mogelijk gemotoriseerd willen raken, de kinderen door hun ouders op de achterbank jengelend naar school worden getransporteerd en iedereen zich zorgen gaat maken over het gebrek aan beweging van de jongeren. Desondanks krijgt de regering het woord fiets niet uit de strot, ofschoon een vorige Nederlandse minister van Verkeer dochter van een fietsenmaker was. Maar dat is het nu juist: het woord fietsenmaker had toen een negatieve lading, waarschijnlijk werd het woord te ‘gewoon’ bevonden, en thans zijn er na de kortstondige deftige periode van rijwielherstellingsplaats en -handel Engelse benamingen gekomen als Bike Shop, maar de taalvirtuozen onder de fietsenmakers hebben niet stilgezeten, want ik lees in de Gouden Gids van Amsterdam de algemeen voorkomende aanduiding die een taalprijs zou verdienen: fietsenmakerij! Wat een vondst, het duidelijke woord behouden en toch van zijn negatieve lading ontdoen. De fietsenmaker aan het IJ, zal ik als etymoloog maar zeggen. Maar terug naar de fiets.

Het begon allemaal met de draisine, in 1816 ontwikkeld door de Duitser C.L.F.C. Freiherr von Drais von Sauerbrun. De naar hem genoemde draisine, waarop Von Drais in 1818 patent kreeg, was in feite een (houten) loopfiets en na eerdere aanloopjes de eerste bestuurbare fiets doordat Von Drais het voorwiel om een verticale as liet draaien, waardoor de fiets links- en rechtsaf kon slaan. Eerdere loopfietsen (o.m. de célèrifère van De Sivrac uit 1790) konden alleen maar rechtuit rijden, waardoor een eenvoudig familiebezoekje al gauw tot de onmogelijkheden behoorde. De draisine was spoedig in verschillende landen te vinden; in Nederland komt het woord volgens het Woordenboek der Nederlandse taal (WNT) voor het eerst in 1824 voor. Ik herinner mij overigens nog vaag de vierwielige draisine die in de jaren vijftig over de Surinaamse rails vloog als een soort taxi, waarop wij vanaf de enige bank die erop stond menige kip of hond die heerlijke tussen de rails in het warme zand lag te slapen, door hun ontijdig ontwaken het loodje hebben zien leggen.

De hefboomwerking van deze draisine werd voor de fiets in 1840 voor het eerst toegepast door de Schot K. MacMillan. De voeten bedienden trappers aan de as van het voorwiel, waarmee de trapfiets was geboren. De Fransman E. Michaux ontwikkelde deze trapfiets, eerst in hout en dan in ijzer; vanaf toen werd dit toestel vélocipède genoemd, een ontlening van het Franse woord dat in 1809 voor het eerst gesignaleerd is en uit Lat. velox (vlug) en pes (voet), ‘snelvoeter’ dus, is samengesteld. In Engeland werd de veiligheidsfiets ontwikkeld door J. Starley, met twee gelijke wielen, een kettingkast een een driehoekig frame, en in Ierland ontwikkelde tot slot de veearts J.B. Dunlop de lucht-

[p. 19]

band, en de complete fiets zoals wij die kennen was een feit. Vanaf de eeuwwisseling werd de fiets een populair verplaatsingsmiddel, dat al een vouwvorm kende en zelfs voor het leger werd gebruikt: mijn varier sleet als dienstplichtige nog een jaar van zijn leven in het fietsregiment op Vlieland; hij wist zich van dat jaar overigens verder niets meer te herinneren, hoezeer wij hem daarover ook ondervroegen. Wellicht is er onder de lezers nog iemand die daar ook gediend heeft en kan vertellen wat men nu deed met de fiets in het leger.

Vermeldenswaard is verder nog dat in 1869 in Deventer door de smid Hendrik Burgers de Eerste Nederlandsche Fabriek van Vélocipèden werd opgericht,



waarvan de producten het klassieke merk Burgers Rijwiel voerden. Vélocipède-fabrieken, -scholen, -wedstrijden waren het onvermijdelijke gevolg.

Nadat het stalen ros, zoals de vélocipède nadien menigmaal liefkozend is genoemd (men sprak zelfs van wielruiters), met naam en al was overgenomen, begon de aanpassing van vélocipède aan het Nederlands meteen. In het Zuiden werd de Franse inkorting vélo algemeen gebruik, maar toen was de discussie, gestart in het dagblad De stad Gent met de vraag of er niet een vertaling kon worden gevonden, al in volle gang; met een verwijzing daarnaar zette het Leidsch Dagblad dezelfde discussie in het Noorden in (31 aug. 1869). Op 1 september kwam de taalkundige Matthijs de Vries al aan met wieler. Het woord heeft het niet gehaald, maar als woorddeel in tweeof driewieler leeft het op bescheiden wijze voort. De wielersport bewaart met eerbied deze aloude poging de taal te verrijken met nieuwkomelingen.

De samenstelling tweewieler was een aanzienlijk serieuzere poging. In de Van Dale komt het van 1898 tot 1924 voor, vermeldt het WNT. Het Handelsblad van 4 oktober 1869 gebruikt tweewieler, naast tweewiel. Ook de tweewieler heeft het niet gered, zij het dat de rijwielhandel veel gebruikmaakt van deze ‘verloren’ aanduiding voor fiets, zoals de telefoongids aantoont.

Al in het jaar 1871 werd het woord rijwiel voorgesteld (Levensbode 4, 150), en, gesteund door onder meer J. Verdam (in Noord en Zuid 8, 221) kreeg het vaste voet in de Nederlandse taal en in de wet.

Rijwiel was een gedegen samenstelling van ‘rij’ en ‘wiel’, Fahr en Rad waren in Duitsland al in de echt verbonden. Inmiddels kenden de Fransen al bicycle en bicycliste, dat de Engelsen ook overnamen als voortzetting van hun velocipède en ook de Zweden stapten over van velociped naar cykel.

Samenstellingen en afleidingen volgden en met het rijwiel en de wielrijder hadden het belangrijkste vervoermiddel en de berijder ervan een degelijke naam, verankerd in het Motor- en Rijwielreglement van 1898 en in de Algemene Nederlands(ch)e Wielrijders Bond.

Maar Stijn Streuvels schreef het al in Mijn rijwiel: ‘'t woord [vélocipède] was veel te lang en omslachtig, voor zoo'n vlugge ding en ze mieken er vélo van. [...] Van hogerhand uit de officieele voorraadkamers kregen we: rijwiel, schrijwiel, trapwiel, wielpeerd en eindelijk: Fiets, dat in Holland althans het levend woord bleek te zijn.’

Fiets dus. Maar waar kwam dat vandaan? We weten het nog niet precies, maar ik gok toch op vélocipède. De meeste taalkundigen doen dat langzamerhand. Dat moeilijke Franse woord werd immers meteen verbasterd tot: velosipee, vielesepee, fielsepee. Daaruit zou volgens W. de Vries (1929) de hypercorrecte fies zijn ontstaan en fiets zijn geworden. Daarmee verwees hij de volgende veronderstellingen naar de prullemand:

•	van de rijwielhandelaar Viets in Wageningen (Buitenrust Hettema in Taal en Letteren 11, 1901);
•	in 1870 uit Apeldoorn gekomen (N. van Wijk in het Etymologisch Wdb. ed. 1912);
•	van een kostschool in Apeldoorn (WNT-redacteur J.A.N. Knuttel, 1920);
•	klanknabootsing fijts, rap, uit het Westvlaams (J. Vercoullie, Etym. Wdb., 1925);
•	spontan gebildetes Wort (M.J. van der Meer (Hist. Gramm., 1927);
•	ontstaan in Deventer 1880-1890 uit vélocipède (L.A.J. Burgersdijk, 1927).

Na De Vries gaat het gewoon door met de gissingen, die steeds meer op elkaar gaan lijken: fielesepee, dat moet het ongeveer geweest zijn. Onze Taal waagt in 1969 nog een poging met de fietsclub La Vitesse uit Apeldoorn. Daar zou dan een bijzondere uitspraak achter moeten zitten, want anders dan vitèsse zal het toch niet uitgesproken zijn. De Nieuwe Taalgids overdacht de duistere overgang Van vélocipède naar fiets na honderd jaar fietsen nog eens. Bij

[p. 20]

die gelegenheid werd ook een dialectwoord fietsen aangedragen en een familienaam Fiets, die van Fijt of Vitus komt, die dan weer zou aansluiten bij de fietsenmaker uit Wageningen.

St. Vitus als heilige achter de fiets, dat is een mooi fietsslot! Maar ook over deze heilige bestaat de nodige verwarring, want er zijn waarschijnlijk twee Vitussen geweest, dus mythe van de fiets kan blijven.

Dat de fiets volop in de taal aanwezig is, getuigen niet alleen het vroegere fietskostuum tot en met de huidige van fietsvakantie, maar ook uitdrukkingen als:

•	wat heb ik nu aan mijn fiets hangen?
•	een fietsenrek (voor een gebit dat wat tanden is kwijtgeraakt);
•	even de stukken doorfietsen (sneller dan doorlopen);
•	joh, ga fietsen (vroeger: loop door);
•	die is fietsen (die is pleite);
•	je moet ze met de fiets gaan zoeken (als er weinig krenten in een krentenbrood zitten);
•	zij vormen een aardig tandem (de naam van het fietswonder voor twee personen);
•	op een oude fiets moet je het leren (ik hoop dat u het begrijpt);
•	je moet je vrouw en je fiets nooit uitlenen (en varianten, gebaseerd op het oude gezegde zoals Jacob Cats het verwoordt: Een sweert, een peert, een schoone vrouw/Leent niemant uyt als met berou);
•	dat kost een fiets (twee rijksdaalders). Andere verdwenen uitdrukkingen als ‘dienstfiets’ voor een bril met ronde glazen heb ik weggelaten.

Uit de wielrennerij is natuurlijk veel meer te halen (op kop gaan, een tandje terug enz.), maar dat is een verhaal apart. Dit was de geschiedenis van de fiets in onze taal. Mocht u nog uitdrukkingen weten, geef ze door, dan zet ik ze verheugd in mijn eigen virtuele fietsenstalling.