Neerlandia. Jaargang 104

[p. D10]

De Slag bij Nieuwpoort symbool van een broederstrijd
• Kees Middelhof

De oudere generatie in Nederland, groot gebracht met het opdreunen van rijtjes jaartallen, reageert nog steeds prompt op het jaartal 1600 met: ‘Slag bij Nieuwpoort’. Is het vanwege het ronde getal, zoals ‘1500: Karel V in Gent geboren?’ Maar slechts weinigen beseffen dat met dit Nieuwpoort niet bedoeld wordt het bij Gorcum gelegen vestingstadje, maar de in West-Vlaanderen gelegen zustergemeente, de havenstad Nieuwpoort, laat staan dat men de context van die slag weet te duiden. Misschien is er een vage herinnering aan een schoolplaat waarop zich in een duinlandschap een soort cross-country te paard afspeelde.

Terecht is er dezer dagen over dat historische feit een uitermate verhelderend boekje verschenen in de serie Gedenkwaardige momenten uit de vaderlandse geschiedenis^1.. Maar helaas ligt het accent daarin niet op de betekenis van deze slag voor het scheidingsproces in de broederstrijd tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Het woord ‘broederstrijd’

Albrecht

mag ook letterlijk opgevat worden: broederstrijd, omdat de oudste zoon van Willem van Oranje, Philips-Willem, zich enkele jaren voor 1600 in de Zuidelijk Nederlanden gevestigd had: hij was de oudste zoon van Willem van Oranje, Philips-Willem van Oranje, de oudere halfbroer van Prins Maurits, de held van Nieuwpoort.

Die oudste erfzoon, in zekere zin de kroonprins, was in het Gelderse Buren in 1554 geboren en gedoopt in Breda door de abt van Tongerlo. De vader van de dopeling noemde hem naar zijn peetoom Philips II en gaf hem de in de familie gebruikelijke voornaam: Willem. Philips-Willem

1. ISBN-90-6550-451-6

[p. D11]

studeerde aan de enige universiteit der Lage Landen, Leuven. Vandaar werd hij - overigens in strijd met de universitaire privileges- in 1568 (het jaar van de beeldenstorm) door Alva ontvoerd en overgebracht naar Spanje.

Was het de bedoeling om hem als gijzelaar voor zijn opstandige vader te houden? Aanvankelijk kon hij in Spanje studeren aan de universiteit van Alcala, maar in 1578 werd hij verwezen naar een gevangenis in de Arevalo-burcht. Daar werd hij na een miserabel verblijf van 17 jaar als gevangene ontslagen in 1595. Na 27 jaar ballingschap mocht hij met de inmiddels door Philips II in de Zuidelijke Nederlanden aangestelde Aartshertog Albertus naar het Noorden vertrekken. Hij vestigde zich in het vermaarde Nassau-paleis te Brussel. In de Noordelijke Nederlanden was hij bepaald niet welkom; dat lieten de heren van de Staten-Generaal in Den Haag hem duidelijk weten.

Hij kreeg van Aartshertog Albertus de beschikking over een militaire eenheid. In feite waren er dus twee zonen van Willem van Oranje direct betrokken bij de Slag bij Nieuwpoort, die een paar jaar later gevoerd werd. Het positieve antwoord op de vraag of Philips-Willem aan de kant van de Aartshertog (lees Spanje) heeft meegevochten heeft- al dan nier op afstandwordt door een enkele historicus gesuggereerd. Maar meer en meer gaat men ervan uit dat Philips-Willem zich zeer bewust niet in de strijd heeft gemengd^2.. Hij leefde immers in een te twijfelachtige positie; enerzijds was hij nog in het bezit van alle titels die hij na de dood van zijn vader had overgeërfd (de moord op zijn vader in 1584 vernam hij in de gevangenis!). Het betrof titels - en dus ook inkomsten!- die zowel betrekking hadden op gebieden in de ‘opstandige’ Noord-Nederlandse Republiek als in de door Spaanse autoriteiten beheerde Zuidelijk Nederlanden. (o.a. Diest, waar hij zich vestigde en waar hij begraven ligt)^3.. Mede gelet op deze aan weerszijden van de ‘demarcademarcatielijn’ gelegen goederen, moet Philips-Willem zich zeer afstandelijk hebben opgesteld, juist ook tijdens de Slag bij Nieuwpoort.

Deze slag was een der vele fasen in de verhouding Noord-Zuid. In het Zuiden dacht de Aartshertog Albertus aan een verbetering in de verhouding tot het Noorden; in het Noorden dacht men - door de verovering van de Vlaamse kust (Nieuwpoort) Vlamingen te winnen voor de anti-Spaanse gedachte en dus de sympathie met de Noord-Nederlandse republiek, Het is anders verlopen. Na de slag bij Nieuwpoort viel in 1604 Oostende in Spaanse handen, waarop Maurits Sluis bezette en aldus de Schelde kon afsluiten, hetgeen de definitieve scheiding tussen Noord en Zuid bevorderde. In zoverre heeft uiteindelijk de Slag bij Nieuwpoort in afgeleide zin ertoe kunnen bijdragen, dat de Schelde-kwestie als een strijdpunt zou worden tussen twee ‘broedervolken’!

Dat was in tegenstelling tot wat Philips-Willem voor ogen stond toen hij een paar jaar voor 1600 naar de Lage Landen afreisde. Hem stond uiteindelijk voor ogen een federatie van Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden met twee stadhouders, Philips-Willem in het Zuiden, zijn halfbroer Maurits in het Noorden.

De Slag bij Nieuwpoort was in zijn gevolgen voor Noord en Zuid daardoor

Maurits

ook een broeder-strijd, in de dubbele betekenis van het woord.

2. Inlichting, dankbaar genoteerd van prof. De Schepper in Nijmegen

3. Archivaris Robert van der Ven blijft zich, bij een rondleiding van Nederlanders in het museum en in de St. Sulpituskerk, er over verwonderen dat Hollanders alles weten van Maurits en Frderik Hendrik, maar niets van de oudste zoon van Willem van Oranje, Philips-Willem