Neerlandia. Jaargang 103

[p. 28]

Geestelijk leven
Bij de 85e verjaardag van Edward Schillebeeckx
Schillebeeckx Buitengaats
●Mark Cels

Sinds 1961 is de Vlaamse maar al decennia in Nijmegen levende dominicaan Edward Schillebeeckx op het wereldforum uitgegroeid tot dé theoloog uit de Lage Landen. Na de uitgave van zijn doctoraat over de ‘sacramentele heilseconomie’ (1952) was hij reeds internationaal bekend bij vakgenoten. De eminente jezuïet K. Rahner schreef toen dat niet-Nederlandstaligen zich toch wel verarmd mochten voelen, omdat ze dit traditievast én vernieuwend werk niet konden lezen. Nu Schillebeeckx 85 werd en er een tweedelige biografie over hem verschijnt, wagen we ons aan een beknopt portret. Hoe zag en ziet het buitenland deze meer-dan-katholieke theoloog? Wat maakt zijn theologie belangrijk? Het antwoord op deze vragen doorwervelt haast een eeuw geestesleven in West-Europa.

De aanloop

Het gezin Schillebeeckx verliet het landelijke huis in Kortenberg aan het begin van de eerste wereldoorlog. Edward werd in 1914 in Antwerpen geboren. Na de gemeentelijke school studeerde hij bij de jezuieten in Turnhout. Hij werd er flamingant. In dat college doceerde men immers nog veel in het Frans. Tussen basisschool en college gaapte een niveau- en een taalkloof. Edward koos voor het priesterschap, niet zo'n zeldzame keuze toen. Hij keek evenwel onverwacht in de richting van de dominicanen. De ‘predikheren’ leken hem, vergeleken bij de jezuïeten, minder in principes verstokt en even studiegericht. Een gevoeligheid voor de band tussen leer en leven?

Tijdens zijn filosofische vorming in Gent werd hij geboeid door zijn leermeester Domien De Petter. Dat was een authentiek filosoof, een kenner van Thomas van Aquino en van de moderne fenomenologie (Husserl). Volgens hem behoorde de intuïtie tot de wezensstructuur van het intellect. Zo ervaren we de concrete dingen om ons heen én in die ervaring de zin van wat tot ons komt, de totaliteit. Deze idee van een impliciete totaliteitsintuïtie liet toen, in 1939, een nieuw licht schijnen op het geloven en het theologisch overdenken ervan. Een eultuurtheologisch project kreeg meer zin.

De (neo-)scholastiek en haar bevriezing van het leven tot leer en tot abstracte begrippen werd bevreemdender ervaren. Het woordenspel over een bovennatuurlijke werkelijkheid, los van ons eindig bestaan, zonder dialogische structuur, werd minder aanvaardbaar. Van De Petter, die uit een Franstalig gezin kwam en uit culturele volksbetrokkenheid startte met het Nederlandstalig Tijdschrift voor Filosofie, en van andere sociaal bewogen geestelijken, apprecieerde de jonge pater het engagement. Voor de oorlog was dat duidelijk Vlaamsbewust en Heel-Nederlands. Door pastorale activiteit, onder meer voor gevangenen, werd dat engagement omvattender, gelaagder. Het leidde tot sympathie voor het experiment van de priester-arbeiders in Frankrijk, tot een minder conservatieve opvatting van het kloosterleven en tot de idee dat de theologische arbeid ruimte moet geven aan een gesitueerde dimensie. Dit is nu aan de orde in vele bevrijdingstheologieën van Latijns-Amerikaanse, Afrikaanse of Aziatische signatuur en in de feministische theologie. Geloof en leven, Orthodoxie én orthopraxie hoorden op mekaar aangewezen te zijn. Dit is bij Schillebeeckx stellig een rode draad.

Tot zijn verbijstering en treurnis merkte hij snel dat de anti-moderne instelling van het hoogste kerkgezag de vernieuwers de woestijn injoeg: De Petter, Chenu en later Boff en Küng. Hun uitsluiting is de mooiste bladzijde niet. Moest een katholiek theoloog het gezag enkel op geleerde wijze naar de mond praten?

De lezer krijgt de indruk dat Schillebeeckx heel lang gepoogd heeft de roomse uitspraken te aanvaarden door de waarheidskern erin te tonen om dan naar ruimtes te zoeken waar te ademen viel. Zijn kennis van de traditie was hem daarbij een kostbare hulp. In de buitenspelval trapte hij nooit. Ook vandaag blijft geloven voor hem een zaak die niet zonder kerken kan, hoe dwaas die vaak ook doen. Het is geen legitimatie van dwaasheid!

Geïncarneerde theologie

Na de Tweede Wereldoorlog werd Schillebeeckx naar Parijs gezonden.

[p. 29]

Le Saulchoir, de Sorbonne, de Ecole des Hautes Etudes, het Collège de France. Bij Gilson, Lavelle, Le Senne, Congar, Wahl verdiepte zijn kijk op de geschiedenis, de theologie en de moderne filosofie. Ook Camus had zijn plaats op de lijst van ontmoetingen. Vooral Chenu, toen teruggefloten, later officieel concilie-theoloog, beïnvloedde hem. Voor deze verdediger van de priester-arbeiders stonden mens en tijd niet los van mekaar: de tijd van Thomas van Aquino en Thomas zelf, de huidige tijd en christenen, ondermeer het priesterambt hierin. Niemand wordt tijd- en ruimteloos erfgenaam en erflater. Chenu, Schillebeeckx en de andere vernieuwende theologen zagen steeds duidelijker dat in de tijd, ook buiten de kerken, de Geest teken van leven geeft.

Terug in Leuven werd Schillebeeckx ingeschakeld in de opleiding van jonge dominicanen en van lekentheologen. Uit die colleges groeide het boek Christus, Sacrament van Godsontmoeting (1958). Toen het verscheen was de dominicaan al in Nijmegen als opvolger van professor Kreling (systematische theologie). De vernieuwingsgezinde hoogleraar W.K. Grossouw was zijn gangmaker geweest. Schillebeeckx belichaamde voor hem de bredere internationale discussie en een dynamische wijze van theologiebeoefening.

Van Rijn naar Tiber

‘Na de scheiding van België en Nederland werden de verschillen groter; beide landen gingen politiekmaatschappelijk en cultureel een eigen weg. Ik had de indruk dat Nederland formalistischer, stijver maar principiëler was’ (Theologisch testament). De academische theologie leek hem er behoudsgezinder dan in Leuven. Wel zag hij bij vele verenigingen een open progressief klimaat. Nieuw was de beleving van het plurale gelaat van het Christendom in Nederland. De ‘inculturatie’ verliep al bij al vlot. Professor Schillebeeckx werd snel het gezicht van de theologie in Nederland. Met Schoonenberg (vanaf 1964) droeg hij de nieuwe ‘Nijmeegse school’. Dat de menswetenschappen, de taalwetenschap en de moderne filosofie in zijn religieus verhaal van tel waren, terwijl de traditie mede hierdoor aan diepgang en begrijpelijkheid won, heeft de theologische arbeid in Nederland en in het Nederlands terug luister gegeven.

Die arbeid kreeg onder meer gestalte in het Tijdschrift voor Theologie, zijn eerste Nijmeegs geesteskind, nu nog steeds het groene boekje van theologen in onze Lage Landen. Voor Schillebeeckx en voor het wereldchristendom is het echter belangrijker geweest dat de Nederlandse bisschoppen, in het bijzonder kardinaal Alfrink, hem in hun werk betrokken. De herderlijke brief over het nakende

Edward Schillebeeckx

concilie die dit episcopaat in 1961 verspreidde, was grotendeels door Schillebeeckx geschreven. Hij behandelde het door paus Johannes XXIII aangekondigde concilie als een kans op vernieuwd geloof. De brief drukte ook binnenkerkelijke structuurwensen uit van het democratiserende type. Curiekardinalen, die de dienst uitmaakten en op een behoud van verleden (pro-)posities en het eeuwige eigen gelijk mikten, presenteerden een eerste rekening. Schillebeeckx werd geen officieel concilietheoloog.

Het verdere verhaal is de wat oudere lezer wellicht bekend. De Nijmeegse theoloog vergezelde de Nederlandse bisschoppen naar het tweede Vaticaans concilie (1962-1965). Hij zorgde voor de munitie tegen levensvreemde schema's en hield voor vele bisschoppen van overal ter wereld lezingen. Zelf onderging hij graag de invloed van de oecumenische diversiteit. Positieve contacten tussen progressieve theologen uit verschillende horizon leidden tot de oprichting van het internationaal theologisch tijdschrift Concilium. Schillebeeckx, Küng, Rahner, Congar en uitgever

[p. 30]

P. Brand waren de spilfiguren.

Terugblikkend geeft Schillebeeckx toe dat de progressieve theologen verrast waren dat hun verhaal het verhaal werd van de meerderheid. Compromissen met de minderheid hebben de teksten echter manipuleerbaar gemaakt. De heersende geest en de geestelijke agitatie rond dit concilie waren ronduit positief. De grote ambiguïteit van dat tweede Vaticaans concilie ligt vandaag volgens de gevierde theoloog hierin, dat het de moderniteit aanvaardde op het ogenblik dat deze onder vuur kwam te liggen in mei 1968, de ecologische bevveging, de niet-Europese culturen, de strijd tegen de ééndimensionaliteit en het economisme in het welvarende Noorden.

Verdachtmaking

Na het concilie stuurde de curie een tweede rekening naar Nijmegen. Op 24 September 1968 schreef de Parijse krant Le Monde dat in Rome een onderzoek naar de rechtgelovigheid van Schillebeeckx ingesteld was. Zijn Jezusboeken en zijn geschriften over het kerkelijk ambt zorgden voor bijkomende processen. Was Jezus bij Schillebeeckx nog goddelijk genoeg? Was het sacramenteel monopolie van gewijde priesters bij Schillebeeckx nog groot genoeg? De verdachtmaking van deze duidelijk priesterlijke en kerkelijke theoloog kon niet hard gemaakt worden. Toch duurde deze toestand tot in 1984. Inmiddels was er in katholiek Nederland al veel gebeurd: het landelijk pastoraal concilie (in Vlaanderen heet dat meer bescheiden ‘beraad’), de Nieuwe Katechismus, de polarisatie, de benoemingspolitiek van Rome, die het eensgezinde episcopaat rond Alfrink verving door een verbrokkeld machtsvacuüm, de leegloop van de kerken, de contestatie bij het pausbezoek.

In deze geschiedenis stond Schillebeeckx niet op het voorplan. Wel was hij als geëngageerd deskundige bij veel betrokken. Hij gaf zijn Jezus-trilogie uit en ging inmiddels met emeritaat (1982). Bij die gelegenheid kreeg hij de Erasmusprijs voor theologie, die ‘transconfessioneel’ genoemd werd, meer-dan-katholiek. Thans werkt hij aan een nieuwe kijk op de sacramentele werkelijkheid, wellicht wat minder ‘sacraal’ dan in 1952.

Betekenis

Edward Schillebeeckx behoort tot de toptheologen, die een moderne theologie ongevraagd uitgebouwd hebben vóór het concilie. Toen Johannes XXIII tot deze kerkvergadering opriep met het oog op een ‘aggiornamento’, was het dank zij de moderne theologie dat de armoede van de ‘Romeinse theologie’ en van de curieschema's opviel. Meteen was er een degelijk alrernatief, al was het soms niet helemaal uitgepuurd.

In de driehoek theoloog - traditie - wereld is de aandacht van Schillebeeckx gaandeweg meer naar de wereld gegaan. Het spoor naar God loopt langs de hopende mens, langs de gebroken mens, die schreeuwt om herstel en langs de mens die de ander ‘om niet’ centraal stelt. In plaats van de Kerk kwam de eschatologische profeet Jezus in het krachtcentrum van de driehoek, als de van God uit levende. Hoe christenen die unieke positie van Jezus verder duiden, is een vraag aan elke generatie: hoe realiseert zij de gelovige verhouding, die Jezus in zijn situatie met zijn Vader had, in steeds nieuwe situaties?

In het dynamisch en dialogaal denken vanuit de menselijke ervaring én vanuit God, die steeds groter is, wordt iedereen uitgedaagd tot relativering en tot radicalisering. De relativering behelst ondermeer de nederigheid van het ik voor zijn projecten, het relateren van iedere visie aan het ‘God is groter’. God laat zich niet enkel doorheen Jezus en het christendom ervaren. De radicalisering bestaat in de inzet en het verzet bij de realisatie van partieel heil hier en nu. Voor christenen hangt dit verplichtend engagement samen met hun gelovige verhouding.

Een Frans theologisch woordenboek situeert de Nijmeegse geleerde als volgt: hij Staat voor de nooit ophoudende en riskante poging om verder te denken dan de gezagsuitspraken, in een taal die de huidige verstaanshorizon serieus neemt.

Bibliografische notitie

Een snelle toegang tot de priesterlijke en hartelijke theologie van E. Schillebeeckx vindt de lezer in:

-	God is ieder ogenblik nieuw (Ambo, I 982), een bundeling van gesprekken met H. Oosterhuis en P. Hoogeveen.
-	Schillebeeckx, Theologisch testament (H. Nelissen, Baarn, 1994), ondermeer dl 2, § 7

In vele West-Europese talen bestaan er vertalingen, bloemlezingen en voorstellingen van de denkwijze van Schillebeeckx. Erik Borgman heeft nu het eerste deel van een tweedelig ontwerp gepubliceerd, dat Edward Schillebeeckx: een theoloog in zijn geschiedenis (H. Nelissen, Baarn, dl 1, 1999) heet. Dit eerste deel belicht de theoloog en de maatschappelijke en culturele context (filosofie en theologie) van 1914 tot 1965 uitvoerig.

Vooral de informatie over de periode tot 1961 wordt goed gestructureerd en uitgebreid geboden. Borgman heeft moeten kiezen tussen een strikt chronologische behandeling van zijn onderwerp en een chronologie-doorbrekend verhaal bij de voorstelling van de ‘spelers’. Onvermijdelijk merkt de lezer daar wat van. Enkele bedenkingen: de term ‘Vlaams’ wordt soms onhandig gebruikt; het personalisme lijkt onderbelicht (blz 293).

(Mark Cels is Godsdienstwetenschapper, interim-directeur van het GemeentelijkTechnisch Instituut Londerzeel en lid van het dagelijks bestuur van het ANV)