Neerlandia. Jaargang 103

[p. 16]

Taal
Het Nederlands in de gevarenzone?
● Cor van Bree

Er worden nog steeds heel veel talen op de wereld gesproken. Volgens sommige schattingen 4.000, volgens andere zelfs 6.000. Maar hoe we ook rekenen, vroeger was de taalverscheidenheid veel groter. Inmiddels zijn door onderdrukking en uitroeiing, en ook doordat men vrijwillig op een andere taal overging, al heel wat talen verdwenen.

De teruggang in taalverscheidenheid gaat in onze tijd in versneld tempo verder. Naar schatting zal over honderd jaar negentig procent van de nu gesproken talen verdwenen zijn. Tegenover de winst hiervan: gemakkelijker communicatie, staat ook verlies: een taal functioneert immers ook als uitdrukking van sociale en culturele identiteit.

Daarom zien we ook allerwegen dat er pogingen gedaan worden om de eigen taal in stand te houden. Een goed voorbeeld hiervan binnen het Nederlandse taalgebied is de zogeheten dialectrenaissance van het dialect (het verschil tussen een taal en een dialect is slechts relatief). En de meeste Nederlanders zouden hoe trots ze soms ook op hun talenkennis zijn, het Nederlands niet graag willen opgeven. Dit brengt ons bij ons eigenlijke onderwerp: loopt het Nederlands echt gevaar? Dat gevaar kan van twee kanten komen: van buiten af en van binnen uit.

Ten eerste van buiten af. Hier gaat het om het gebruik dat van het Nederlands in allerlei situaties gemaakt wordt. Door de eeuwen heen heeft men voor het Nederlands als voertaal strijd moeten leveren. In de middeleeuwen en ook later nog waren de grote concurrenten het Latijn en het Frans. Vooral na de vorming van een standaardtaal, werd het Nederlands, eerst in Nederland, en later ook in Vlaanderen in steeds meer situaties en voor steeds meer doeleinden gebruikt. Moet het Nederlands nu weer terrein prijsgeven? Dat is nog niet zo onwaarschijnlijk. Denk aan de Europese Unie, met haar vele talen en tolken en de hoge kosten daarvan. Het Nederlands is weliswaar de taal van 20 à 21 miljoen sprekers, meer dan er sprekers van de Scandinavische talen zijn, maar hoe lang kan het nog opboksen tegen machtige talen als het Engels, Frans en Duits (en het Spaans en Italiaans)?

Bewust Europees beleid

Moedgevend daartegenover is dat er een bewust Europees beleid gevoerd wordt ten gunste van minderheidstalen: Fries, Bretons enz. Het is dus gelukkig niet alleen de macht die het in Europese taalzaken voor het zeggen heeft. Maar het is duidelijk dat Nederlanders en Vlamingen in Europees verband op hun hoede dienen te zijn.

Gevaar komt er ook van de kant van de Nederlanders zelf (aanmerkelijk minder van de kant van de Vlamingen, die door hun historie beter weten wat het betekent voor de eigen taal te moeten opkomen). De Nederlanders zijn als oude handelsnatie erg op vreemde talen ingesteld en hebben de neiging de eigen taal onder te waarderen. Zo reageren ze vaak met verbazing wanneer hun verteld wordt dat er in Polen studenten Nederlands studeren en er aan de universiteit van Wroclaw een bloeiende afdeling Nederlands is. Aan de Nederlandse universiteiten zien we juist dat het minder goed gaat met het Nederlands. Dissertaties worden vaak in het Engels (beter: een soort Engels) geschreven evenals artikelen. Schrijf je die in het Nederlands, dan tel je (heel letterlijk: wanneer de publicaties geteld worden) niet mee. Telkens is er ook sprake van dat althans een deel van de colleges in het Engels gegeven moet worden. Aan onderwijs in het Engels denkt men nu ook voor een nieuwe godsdienstwetenschappelijke opleiding die men in Leiden wil starten. En volgens de krant van 19 maart jongstleden is het in Wageningen al zo ver: tijdens de laatste twee jaar van de studie, bij de masters-opleiding, zal er op de colleges Engels gebruikt worden. Ook in het bedrijfsleven neemt het gebruik van het Engels hand over hand toe. Zo is het niet ongebruikelijk dat men van een Nederlandse uitgeverij een in die taal gestelde factuur toegezonden krijgt. Kort geleden is het me zelfs overkomen dat ik in een ‘Iers’ restaurant in Zwolle niet in mijn eigen taal iets kon bestellen. En dan zwijgen we maar over de wereld van de popmuziek (hoewel er nu ook nederpop en zelfs dialectpop is).

Toenemende internationalisering

Een belangrijke factor bij dit alles is de toenemende internationalisering. Hieraan valt niet te ontkomen maar dat ontslaat ons niet van de plicht alert te zijn. Niet zozeer om nationalistische als wel om taalsociologische redenen. We moeten in Nederland niet een situatie krijgen zoals die in het negentiende-eeuwse Vlaanderen bestond, met een

[p. 17]

dunne elite die de vreemde taal sprak en schreef (in dit geval het Frans) en de grote massa die die taal niet of slecht beheerste. Een dergelijke situatie is uitermate ongunstig voor de sociale mobiliteit. Verder is het, vanuit didactisch standpunt gezien, ongewenst wanneer het onderwijs niet in de moedertaal gegeven wordt. Ook voor hogere vormen van onderwijs is die taal het medium bij uitstek. En zoals al in het begin gesteld is: een taal functioneert ook als uitdrukking van culturele identiteit. Er is dus alle reden om op onze hoede te zijn en om op te komen voor onze eigen taal. Maar dat houdt tegelijk in dat we met respect staan tegenover minderheidstalen binnen het eigen, Nederlandse taalgebied: het Fries, de dialecten, de talen van allochtone groepen.

Ten tweede het gevaar van binnen uit. We denken hierbij natuurlijk meteen aan de vele Engelse woorden die er tegenwoordig in het Nederlands terechtkomen. Laat ik om te beginnen eerst enige ongerustheid wegnemen. Het betreft hier een heel gewoon verschijnsel: de eeuwen door heeft men uit andere talen woorden overgenomen, vaak tegelijk met de zaken waarvoor ze worden gebruikt. Ook het Nederlands heeft veel woorden ontleend, aan het Latijn, het Frans, het Italiaans, het Duits, het Engels, terwijl omgekeerd ook veel woorden aan het Nederlands zijn ontleend. Taalkundigen zien ontlening dan ook over het algemeen niet als taalverarming maar als taalverrijking. Daar komt bij dat er bij leenwoorden na verloop van tijd aanpassing aan de ontlenende taal plaatsvindt; het vreemde gaat eraf. Sommige ontleningen zijn al zo lang in het Nederlands dat ze niet meer als vreemd zijn te herkennen. Zo blijken ‘oer-Nederlandse’ woorden als kaas, boter, wal, muur, tafel, kelder, zolder aan het Latijn ontleend te zijn. En voorzover er overbodige woorden ontleend worden, blijken die vaak weer te verdwijnen. Voorbeelden daarvan zijn negentiende-eeuwse germanismen als jaarhonderd, daadzaak, omzonst, vrouwentimmer. Vaak is de invloed van een vreemde taal ook niet meer dan een oppervlakteverschijnsel: denk hierbij aan het vele Engels in de reclametaal. Een streven naar ‘taalzuiverheid’ (purisme) is dus niet echt nodig, hoewel we er mooie doorzichtige Nederlandse termen aan te danken hebben, bijvoorbeeld wiskunde, driehoek, vierkant, evenwijdig, middellijn, aftrekken, delen, termen die afkomstig zijn van de zestiende-eeuwse wetenschapper en technicus Simon Stevin. En het blijft leuk wanneer er een nieuw Nederlands woord in gebruik komt, zoals tekstverwerker voor word processor.

Ook voor hogere vormen van onderwijs is de moedertaal het medium bij uitstek.

Motief: gemakzucht

De vele Engelse woorden vormen dus geen probleem. Of toch wel? Maar dan gaat het meer om de motieven die er voor het gebruik van Engelse termen bestaan: gemakzucht of gewichtigdoenerij waarmee men afstand schept tot de gewone man en vrouw. Wie ergert zich niet aan iemand die zegt: ‘Dit is helemaal geen problem voor me’ of vraagt: ‘Mag dit for the time being bij U in de berging staan’? En wie raakt niet geïrriteerd door de vele Amerikaanse termen die met de organisatiestructuur verband houden: manager, sales manager, managing director enzovoort. Toch moeten we ook nu weer voorzichtig zijn: voor mijn gevoel klinkt problem minder erg dan het nogal zware Nederlandse probleem en misschien zijn er nu inderdaad nieuwe organisatiestructuren die om nieuwe termen vragen. Als richtlijn zouden we echter kunnen aanhouden: gebruik niet onnodig en niet uit onzuivere motieven Engelse woorden.

Ten slotte: bij ontlening is bijna uitsluitend de woordenschat betrokken en dan over het algemeen de perifere woordenschat, niet de centrale: de woorden die we iedere dag voor heel gewone dingen gebruiken. Die loopt weinig gevaar zoals ook de grammatica weinig gevaar loopt. Wel komt er van tijd tot tijd met een ontlening een vreemde klank of een vreemd voor- of achtervoegsel mee: serre, freule, rose; pre-fabriceren, lekkage, of dringt er wel eens een vreemde (in casu Amerikaanse) constructie binnen: ‘in vooral arbeiderswijken’ (in plaats van ‘vooral in arbeiderswijken’). Maar in het algemeen blijft de grammatica haar Nederlands karakter behouden. Dat zou pas kunnen veranderen wanneer er een sterke vorm van tweetaligheid zou ontstaan. Maar daar is voorzover ik zie voorlopig geen kans op.

Ter afsluiting: de Nederlandse (en Vlaamse) cultuur is de eeuwen door gekenmerkt geweest door een grote openheid voor het andere, het vreemde. Dat moet zo blijven. Maar het is daarnaast goed het eigene te bewaren en te verdedigen. Openheid voor het vreemde en behoud van het eigene hoeven niet met elkaar in tegenspraak te zijn.

(Dit is een samenvatting van een lezing gehouden op 2 maart 1999 voor de afdeling Zuid-Holland in Den Haag.)

Cor van Bree is emeritus-hoogleraar historische taalkunde en taalvariatie van het Nederlands aan de Universiteit Leiden.