Neerlandia. Jaargang 103

[p. 11]

Geschiedenis
Toenadering, samenwerking, integratie
● Joris Dedeurwaerder

Zowel in Vlaanderen als in Nederland is al in de negentiende eeuw, nauwelijks een paar decennia na de separatistische Belgische omwenteling van 1830, de gedachte aan het samenwerken en samengaan van Nederlanders en Vlamingen in grensoverschrijdende verbanden, ja, in een nieuw herop te richten staat, opgedoken: in tijdschriften, in de Nederlandse Congressen, in de oprichting van het Algemeen Nederlands Verbond.

Kort voor 1900 kwamen de term ‘Groot-Nederland’ en het daarvan afgeleide adjectief ‘Groot-Nederlands’ in zwang: een politiek en cultureel begrip, waarmee met enige opwinding over de betrekkingen tussen Nederland en het Nederlandstalige deel van België kon worden gesproken.

De stichting van het Algemeen Nederlands Verbond door Hippoliet Meert (1865-1924) in 1895 is een belangrijk moment in de geschiedenis van die Nederlands-Vlaamse betrekkingen geweest. Voortaan zouden die betrekkingen een meer gestructureerde vorm krijgen: tot 1918 bracht het ANV de intelligentsia uit de Vlaamse beweging in contact met ‘bekende Nederlanders’. Het creëerde in Vlaanderen bovendien een ruimte waarin Vlaamsgezinden van katholieken huize en vrijzinnige flaminganten elkaar konden ontmoeten en samen de strijd voeren voor de doelstellingen van de Vlaamse beweging. Het is verwonderlijk dat er nog altijd geen degelijke biografie van de ongemeen vlijtige en pragmatische flamingant Meert voorhanden is.

Creatie van de Wilhelmstrasse

Toen de Duitsers in 1914-1918 België bezet hielden en er in het kader van hun Flamenpolitik het bedje spreidden voor tot collaboratie bereide Vlaamsgezinden, zag in Vlaanderen en Nederland een politieke Groot-Nederlandse beweging het licht. Op de vraag of ook dat Groot-Neerlandisme een creatie van de Wilhelmstrasse was, antwoorden gezaghebbende historici vandaag bevestigend. Het zou

[p. 12]

vooral bedoeld zijn geweest om de Duitse invloed in het West-Europese driestromengebied te verstevigen. Het overleefde de Eerste Wereldoorlog en dook, zonder veel kwantitatieve aanhang, tijdens het interbellum, vooral op in de jaren twintig, in scherpslijperige publicaties en in virulent tegen het voortbestaan van de Belgische staat gerichte agitatie. Het zat vervolgens ingebakken in het discours van de autoritaire en fascistische bewegingen die in de jaren dertig in Nederland en Vlaanderen aan bod kwamen: de NSB (Nationaal Socialistische Beweging), het VNV (Vlaams Nationaal Verbond) en het Verdinaso (Verbond van Dietsch Nationaal Solidaristen). De meeste leden van deze bewegingen stapten tijdens de Tweede Wereldoorlog zonder veel schroom in de collaborate, maar kregen toen van de Duitsers wel het strikte verbod hun Groot-Nederlandse droom nog verder te verkondigen. Veel Vlaamsgezinden, ook in de kringen die afkerig waren van extreem-rechtse ideeën en collaboratie, bleven het ondertussen houden bij een niet altijd duidelijk geformuleerd maar niettemin reëel cultureel Groot-Neerlandisme. Ook een aantal onverdachte Nederlandse intellectuelen bleven aanhangers van een Groot-Nederlandse culturele samenwerking.

Verrassend artikel

Het cultureel verdrag dat de Belgische en de Nederlandse regeringen op 16 mei 1946 hadden gesloten, het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag, bevatte een verrassend artikel 13: ‘De Verdragsluitende Partijen zullen overleg plegen omtrent de instandhouding en uitbreiding van haar gemeenschappelijke belangen in het buitenland.’ De formulering van dat artikel was uit de pen van Julien Kuypers gevloeid, de socialistische ambtenaar die als medewerker van Camille Huysmans in 1927 al een (nooit uitgevoerd) intellectueel verdrag tussen België en Nederland voor elkaar had gekregen. Dat artikel 13 bood de Vlaamsgezinde uitvoerders van het verdrag ruimere interpretatiemogelijkheden dan het in die dagen eveneens gesloten Belgisch-Frans cultureel verdrag, dat alleen voorzag in overleg over de ‘vrijwaring van gemeenschappelijke culturele belangen in het buitenland’. Kuypers' formulering maakte Nederlands-Vlaamse samenwerking op het gebied van de gemeenschappelijke Nederlandse taal en cultuur althans theoretisch mogelijk! In de gemengde commissie waaraan de regeringen de uitvoering van het verdrag toevertrouwden, hadden trouwens naast Kuypers de notoire Vlaamsgezinde hoogleraren Emile Van Dievoet en Edgard Blancquaert zitting, naast de als Groot-Nederlands gezind befaamde Nederlanders Pieter Geyl en Jan Engelman: commissieleden die er bij hun werkzaamheden in opdracht van hun regeringen een verborgen Groot-Nederlandse agenda op bleven nahouden.

Het lukte die commissieleden nochtans jarenlang niet de Belgische en de Nederlandse overheid in het kader van het verdrag te bewegen tot een inderdaad gemeenschappelijk beleid omtrent ‘instandhouding en uitbreiding van haar gemeenschappelijke belangen in het buitenland’, m.a.w. een beleid van zorg voor de gemeenschappelijke taal en cultuur. Voor die aanvankelijke mislukking is de verklaring veelvoudig: de naoorlogse verzwakking van de Vlaamse beweging, het heropleven van een belgicistisch nationalisme, de vijandigheid van de Franstalige Belgen, het onbehagen in Nederlands openbare opinie ten aanzien van de door de collaboratie besmette Groot-Nederlandse terminologie.

En toch kreeg in die (door de bewindslieden van de beide landen in het leven geroepen) commissie de gedachte van een nauwer samengaan van de Nederlandse en de Vlaamse overheid een meer concrete en verder reikende vorm.

De nieuwe generatie die in de jaren vijftig in de Vlaamse beweging stilaan aan bod kwam, formuleerde steeds sterker het idee dat Vlaanderen voor zijn onderwijs- en cultuurbeleid politiek zelfbestuur moest krijgen: culturele autonomie.

Samen belangen behartigen

In die orde van denken lag het ook voor de hand uit te kijken naar een beleid waarin de bewindslieden van Nederland en Vlaanderen samen de belangen van de gemeenschappelijke taal en cultuur zouden behartigen. H.D. De Vries Reilingh en M. Vanhaegendoren publiceerden in 1959 bij uitgeverij Lannoo samen het boekje Noord-Zuidverbinding. Samenhorigheid en samenwerking in de Lage Landen, met een voorwoord van Julien Kuypers: een pleidooi voor economische samenwerking in de Benelux, gekoppeld aan culturele samenwerking in algemeen-Nederlands verband, om zo de samenhorigheid van de Lage Landen in Europa te vergroten. In 1962 verraste de gemengde commissie van het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag de regeringen en de openbare opinie met een advies, gepubliceerd in het boekje met een rode kaft: De Nederlands-Belgische samenwerking in de naaste toekomst. De inleidende zinnen van dat ‘rode boekje’ zijn lang in de herinnering blijven hangen: ‘De innerlijke kracht van de Nederlandse beschaving zal bepalend zijn voor de bijdrage, die zij kan leveren aan de voortschrijdende integratie van Europa en van de wereld, alsmede van de plaats, die zij in het Europa en in de wereld van morgen innemen.’

België en Nederland waren volgens het advies wel soevereine staten, maar economisch samengesmolten en politiek nauw verbonden. Zij hadden elk hun eigen culturele persoonlijkheid, hoewel ‘een aanzienlijk deel van het Belgische volk mededrager is van de beschaving die aan het Nederlandse volk gestalte geeft. Vandaar dat de ontwikkeling van de Nederlandse beschaving evenzeer een taak is van de Belgische regering als van de Nederlandse.’ De culturele samenwerking tussen beide landen had drie aspec-

[p. 13]

ten: toenadering en samenwerking zoals in de klassieke culturele samenwerking tussen staten; gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de Nederlandse beschaving en het creëren van organen en structuren die de eenheid van de Nederlandse cultuur uitbeelden en ontwikkelen (‘culturele integratie’) en gezamenlijk de Nederlandse cultuur uitdragen naar buiten.

Culturele integratie

Daarmee was de veelbesproken term ‘culturele integratie’ gevallen: meteen verdween de politieke Groot-Nederlandse terminologie helemaal uit de toonaangevende gelederen van de Vlaamse beweging. Die Vlaamse beweging zou er ondertussen nog twee decennia over moeten doen alvorens ze in 1970, op een moment dat haar aspiraties al duidelijk verder reikten, in de Belgische context cultureel zelfbestuur zou afdwingen. De terminologie verwoordde zowel een politiek programma als een sociologisch droombeeld: culturele integratie als een toestand, een klimaat, waarin binnen een bepaald territorium een gemeenschapszin en een aantal instituties en praktijken voorhanden zijn, voldoende sterk en verspreid om bij de bevolking het vertrouwen te wekken dat er een lange periode van vreedzame veranderingen op til is. De Gemengde Commissie onderstreepte in het ‘rode boekje’ dan ook het verschil met de ‘culturele samenwerking’, zoals die tot stand komt in de uitvoering van culturele verdragen tussen landen met verschillende taal en cultuur. Zij mikte op het totstandkomen van gemeenschappelijke Nederlands-Vlaamse structuren en organen, die tegelijkertijd symbolen en instrumenten zouden zijn: symbolen van de eenheid van de Nederlandse taal en cultuur, instrumenten van een door de beide regeringen gemeenschappelijk gevoerd beleid. Volgens het advies van 1962 moest dat concreet vorm krijgen in een ‘Hoge Raad’.

Gezamenlijk beleid

Het vervolg van het verhaal is de lezers van dit tijdschrift voldoende bekend. Door de grondwetsherziening van 1970 verwierven de Vlamingen culturele autonomic Al in de eerste jaren van zijn bestaan richtte de Cultuurraad voor de Nederlandse Cultuurgemeenschap, de eerste autonome Vlaamse parlementaire assemblee, een commissie voor internationale culturele samenwerking op. Een paar jaren later stelde een werkgroep in opdracht van de beide regeringen een advies op tot het oprichten van een intergouvernementele instelling die een gezamenlijk beleid zou voeren. Die Nederlandse Taalunie kwam er in 1980. De permanent voortgaande hervorming van de Belgische staat leidde in de jaren tachtig tot de totstandkoming van een Vlaams parlement en een Vlaamse regering. Die Vlaamse regering sloot in 1995 een verdrag met de Nederlandse regering: een verdrag dat veel ruimere mogelijkheden en kansen biedt dan de bescheiden culturele overeenkomst van 1946.

Historisch onderzoek

Het verhaal is ondertussen al onderwerp van uitgebreid historisch onderzoek. Iris Steen promoveerde in Leuven op 13 januari op een gedegen proefschrift over de Belgisch-Nederlandse culturele betrekkingen tussen 1945 en 1980. Annick Schramme inventariseerde voor het Katholiek Documentatie en Onderzoekscentrum in Leuven het archief van de betreurde Johan Fleerackers (1931-1989), een spilfiguur in deze ontwikkeling, en schreef vervolgens een uitvoerig verhaal over de moeizame opbouw van een Vlaams internationaal cultureel beleid: een naar ons gevoel te haastig geschreven werkstuk, waarin het de auteur te zeer ontbreekt aan een coherente visie op de ontwikkeling van de Vlaamse beweging en de Vlaamse machtsopbouw na 1945 om de inbreng van de actoren in dit stuk Vlaamse cultuurgeschiedenis juist in te schatten.

Terecht overigens onderstreept Schramme de inbreng van de politieke elite en individuele personen op de besluitvorming. De ‘elite’ die erin geslaagd is in Vlaanderen de politieke partijen en de machthebbers te overtuigen van de noodzaak van ‘Groot-Nederlandse’ besluitvorming en structuren, was een bijzonder beperkte subgroep van de Vlaamse beweging. De gedreven Johan Fleerackers, gevormd in de naoorlogse Vlaamse studentenbeweging, zette de eerste stappen in de Nederlandse Studentencongressen en in particuliere organisaties zoals het Algemeen Nederlands Verbond. Het ANV is er, dankzij efficiënt optredende bestuursleden en medewerkers, discrete stappen en herhaaldelijk publiek optreden, in de periode 1960-1988 in geslaagd reële pressie uit te oefenen bij de totstandkoming van de structuren die de toekomst van onze taal en cultuur veilig moeten stellen.

Romantiek en realisme. De Belgisch-Nederlandse culturele betrekkingen tussen 1945 en 1980 door Iris Steen. Proefschrift tot het verkrijgen van de graad van doctor in de geschiedenis aan de Katholieke Universiteit Leuven in het openbaar te verdedigen op woensdag 13 januari 1999, 518 blz.

Vlaanderen en zijn grote buitenland. De opbouw van een internationaal cultureel beleid door Annick Schramme. Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 1999, 438 biz., 1495 BEE.