Neerlandia. Jaargang 103

[p. 20]

Politiek
Zuid-Afrika's wankele toekomst
● Filip Vandenbroeke

Duwt de radicale achterban van het ANC de partij in een anti-blanke richting?

In Zuid-Afrika vonden begin juni de tweede niet-raciale parlementsverkiezingen plaats. Zo'n zestien miljoen geregistreerde kiezers trokken naar de stembus om vierhonderd volksvertegenwoordigers aan te duiden.

[p. 21]

Het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) van oud-president Nelson Mandela strandde op minder dan een half procent van de verhoopte tweederde meerderheid (66,36% - 266 zetels) die nodig is om de grondwet op eigen houtje te wijzigen. Dankzij een alliantie met het parlementslid van het Minderheidsfront verzekerde het ANC zich alsnog van een dergelijke meerderheid. Bovendien bezegelde ANC'er Thabo Mbeki, de nieuwe Zuid-Afrikaanse president, een ruime coalitie met Inkatha-voorman Mangosuthu Buthelezi als minister van Binnenlandse Zaken.

De ANC-Inkatha-regering steunt op een drievierde meerderheid in het parlement (300 van de 400 zetels). Daarmee kunnen zelfs de basisartikelen van de grondwet worden aangepast. President Mbeki heeft evenwel herhaaldelijk benadrukt geen grondwetsherziening te willen doorvoeren. De huidige grondwet is volgens hem de meest liberale van het Afrikaanse continent en kwam mede tot stand door de inbreng van het ANC. Inkatha (8,59% - 34 zetels) zal trouwens geen grondwettelijke versterking van het centrale gezag aanvaarden, zoals gewenst door het ANC. Zulunationalist Buthelezi sprak zich in het verleden steeds uit voor de overheveling van meer bevoegdheden naar de negen provincies, waaronder zijn politieke machtsbasis KwaZulu-Natal.

Zetelverdeling

De Democratische Partij (DP) boekte een winst van 7,82% (+ 31 zetels) en werd de tweede grootste partij (9,55% - 38 zetels). Meteen onttroonde DP-voorzitter Tony Leon de jonge leider van de Nieuwe Nationale Partij (NNP), Marthinus van Schalkwyk, als de officiële woordvoerder van de oppositie. De NNP slaagt er niet in het apartheidsverleden af te schudden en de naamsverandering heeft daar weinig aan veranderd. Een verdere verzwakking en verbrokkeling van de NNP lijkt onafwendbaar. Bij de verkiezingen verloor de NNP (-13,52%) 54 van haar 82 zetels in het parlement, voornamelijk aan de Democratische Partij.

Nieuwkomer Verenigde Democratische Beweging (UDM) van ex-NP'er Roelf Meyer en oud-ANC'er Bantu Holomisa sleepte meteen 14 zetels in de wacht. Het Vrijheidsfront (VF) van voormalig generaal Constand Viljoen zakte van 9 naar 3 zetels, het radicale Pan-Afrikaans Congres (PAC) daalde van 5 naar 3 zetels, terwijl de Afrikaanse Christen-Democratische Partij (ACDP) steeg van 2 naar 6 zetels.

Daarnaast doen nog eens vijf splinterpartijen hun intrede in het parlement met samen 8 volksvertegenwoordigers. Op regionaal niveau behoudt het ANC zijn absolute meerderheden in zeven van de negen Zuid-Afrikaanse provincies. Inkatha blijft nipt de enige regeringspartij in KwaZulu-Natal. Ze kan wel rekenen op de parlementaire steun van het ANC. De West-Kaapse regering bestaat uit acht NNP- en vier DP-ministers, omdat de christelijke ACDP in laatste instantie afhaakte.

Tijdbom

Democratie impliceert in Zuid-Afrika vooralsnog de totstandkoming van een quasi éénpartijstaat met een zeer sterke ANC-stam. Zolang het ANC het aureool kan koesteren van nationale bevrijdingsbeweging, zal het door de meerderheid van de bevolking electoraal op handen worden gedragen. Toch staat de toekomst van Zuid-Afrika niet in de sterren geschreven. Met hun boek Comrades in business lichten oud-parlementslid Frederik van Zyl Slabbert en de professoren Heribert Adam en Kogila Moodley alvast een tipje van de sluier. Vooral de kloof tussen arm en rijk, die grotendeels samenvalt met de kleurgrenzen, baart hen veel zorgen. De auteurs beschrijven fundamentele veranderingen in de Zuid-Afrikaanse samenleving. Ze baseren zich op gesprekken met beleidsmakers en invloedrijke personen achter de schermen, informatie verstrekt tijdens conferenties en een nauwgezette observatie van de politieke besluitvorming.

Daarom biedt Comrades in business niet alleen interessant basismateriaal, maar ook degelijk onderbouwde toekomstverwachtingen.

In hun inleiding leggen de auteurs meteen de vinger op de wonde. ‘Zuid-Afrika heeft één van de hoogste gini-coëfficiënten (0,62) in de wereld. De gini-coëfficiënt is de meest gebruikte maatstaf voor de kloof tussen rijk en arm in een samenleving. Hoeveel inspanningen geleverd moeten worden om deze kloof, die nog grotendeels samenvalt met kleurgrenzen, te overbruggen is uiteindelijk een morele en politieke kwestie,’ aldus het schrijverstrio. De extreme ongelijkheid vormt zonder meer Zuid-Afrika's tikkende tijdbom. Volgens een rapport van de Arbeidscommissie ontvangen de rijkste 10 procent van de gezinnen de helft van het nationaal inkomen, terwijl de onderste 20 procent slechts 1,5 procent krijgt. Bovendien volgt deze verhouding een uitgesproken zwart-witverdeling: 85 procent van de armen behoort tot de zwarte bevolkingsgroep, 65 procent van de zwarten is arm. Minder dan 1 procent van de blanken is arm.

[p. 22]

Traditionele ANC-kiezers wiens lot nauwelijks verbeterde, voelen wrevel tegen de rijkdom van de zwarte elite.

Gepriviligeerde klasse

Tegelijkertijd neemt ook binnen de zwarte bevolkingsgroep de ongelijkheid scherp toe. Er ontstaat een gepriviligeerde klasse waarvan de levensstijl in geen enkel opzicht te vergelijken is met deze van de zwarte meerderheid. Voorlopig varen enkel middelgrote ondernemers, managers en de (para-)politieke klasse wel bij de afschaffing van apartheid. De auteurs waarschuwen dat de creatie van zo'n zwarte elite niet volstaat om maatschappelijke stabiliteit te waarborgen in Zuid-Afrika. Het schoolvoorbeeld van een ANC-revolutionair die zich ontpopte tot een gerespecteerd zakenman is ongetwijfeld Cyril Ramaphosa. In 1985 verklaarde hij, als leider van de machtige mijnwerkersvakbond, nog categoriek dat ‘de ervaring van de arbeidersklasse leert dat het te laat is om het systeem van de vrije ondernemingen te redden in dit land’. Na een korte politieke loopbaan op het hoogste niveau, kreeg hij zitting in de raad van bestuur van Anglo American, de grootste Zuid-Afrikaanse holding.

De auteurs omschrijven dergelijke overstappen als ‘de succesvolle verburgerlijking van een bevrijdingsbeweging’.

Maar ze laten zich kritisch uit over de ongebreidelde zelfverrijking van de zwarte elite. Het contrast met de leefsituatie van de meerderheid van de zwarte bevolking is groot en veroorzaakt veel wrevel bij de traditionele ANC-achterban. Van Zyl Slabbert, Adam en Moodley vragen zich dan ook meermaals af hoelang de alliantie van het ANC, de Cosatu-vakbond en de communistische SACP de zwarte bevolking kan verzoenen met het systeem. Om spanningen tussen rijke en arme zwarten te verminderen, moet de spreiding van de welvaart volgens de drie waarnemers bijgevolg voldoende groot zijn.

Geen eindeloos geduld

Ook president Mbeki beseft dat het geduld van de zwarte onderlaag niet eindeloos is. Als architect van het neo-liberale GEAR-programma (Growth, Employment And Redistribution), probeert hij economische groei te koppelen aan sociale ontwikkeling. De Washington-consensus over de vrijemarkteconomie laat de Zuid-Afrikaanse regering echter weinig speelruimte.

‘Het ANC voert een moeilijke evenwichtsdans uit. De regeringspartij moet de dictaten van de markt onderschrijven, zo niet, dan dreigt haar beleid ernstig afgestraft te worden. Anderzijds kan het zich niet veroorloven de indruk te wekken niet langer op te komen voor de belangen van de massa en de vakbonden,’ argumenteren Van Zyl Slabbert, Adam en Moodley. Dit dilemma wordt voor de achterban verhuld met een ideologisch rookgordijn over de socialistische strijd van de arbeidersklasse. Kort samengevat: het ANC mag z'n linkse profiel niet afzwakken indien het geloofwaardig wil blijven bij z'n belangrijkste kiezerskorps: de minderbedeelde zwarten. Aan critici van dit radicale imago wordt duidelijk gemaakt dat uitsluitend het ANC, Cosatu en de SACP voor stabiliteit kunnen zorgen. ‘De historische rol van het ANC bestaat erin de arme meerderheid zowel te vertegenwoordigen als in toom te houden. De politieke stabiliteit en economische relaties worden niet bedreigd door blanken, maar wel door arme zwarten van wie het lot nauwelijks verbetert,’ aldus Van Zyl Slabbert, Adam en Moodley.

Populistische koers

In het slechtste geval slaagt het ANC op lange termijn niet in zijn bemiddelende rol. Onder druk van het links-nationalistische Pan-Africanist Congress (PAC) of radicale ANC'ers, zoals Winnie Madikezela-Mandela, kiest de partijleiding dan voor een populistische, anti-blanke koers. De aanpak van president Robert Mugabe van buurland Zimbabwe kan daarbij inspirerend werken. Telkens wanneer verkiezingen voor de deur staan, haalt hij fors uit naar de blanke minderheid in zijn land om de aandacht van de zwarte kiezers af te leiden van zijn wanbeleid. Een ander scenario in Comrades in Business voorspelt, na het verdwijnen van de charismatische leider Nelson Mandela, een scheuring tussen radicale populisten en gematigde sociaaldemocraten. Dit zal leiden tot een partijlandschap naar Europees-continentaal voorbeeld. Vanuit democratisch oogpunt juichen de auteurs zo'n hergroepering toe. Het blijft volgens hen evenwel een open vraag of zoiets wenselijk is voor de politieke stabiliteit in Zuid-Afrika.

Frederik van Zyl Slabbert, Heribert Adam en Kogila Moodley, Comrades in Business. Tafelberg Publishers, Kaapstad, 1997. 239 blz.

Filip Vandenbroeke studeerde journalistiek aan de Universiteit van Stellenbosch en is lid van de Werkgroep Nederlanden in de Wereld.